زمان و زندگی فردوسی**نويسنده مجاری** نماي نزديك از زندگي محسن مخملباف در كابل**پرتونادری** غلام‌محي‌الدين شبنم**شکسپير** تقسيم عادلانه

پرتونادری

“آيه های منسوخ” داد خواستی در برابر تاريخ

روزگاری که جوان بودم و هنوز در دانشگاه کابل درس می خواندم نمی دانم روزی ازکدام بساط کتاب فروشی کابل بود که کتابی خريدم زير نام “ ويتنام سرزمين نفرين شده” .

بعد تر در همان سال ها کتاب ديگری خريدم که “ ويتنام از مقاومت تا پيروزی” نام داشت.

“مهپری” , “يک ويتکنگ يک مليون دلار” و“ در ويتنام هميشه باران نمی بارد” را قبلا خوانده بودم و به همين گونه تاريخ ويتنام را .

حا لا در ارتباط به چندی وچونی اين کتاب ها نمیخواهم چيزیبگويم ولی هرچه که بودند من با خواندن آن ها خود را هميشه در ميان آن شالی زار ها می يافتم و از ميان نيزاران بلند می گذ شتم . فکر می کردم خداوند ملت ويتنام را برای آن افريده ا ست تا جهانيان را درس مقاومت و پيروزی بدهد.

شايد مقايسه ء افغانستان در بيست سالگذشته باوضعيت ويتنام درسال های مقاومت نتايج کمتر همگونی به بار آورد . ولی نمی دانم چرا در يک جهت چنين مقايسه يي در ذهن من هميشه وجود داشته است . دست کم وضعيت افغانستان هميشه مرا به ياد آن سال های ويتنام انداخته است . هميشه اند يشيده ام آيا روزی نويسنده يي خواهد نوشت

افغانستان سرزمين نفرين شده ويا هم کتابی در قفسه های کتاب فروشی های جهان زير نام افغانستان از مقاومت تا پيروزی نگاه خواننده يي را به سوی خود جلب خواهد کرد ؟

به خاطر دارم که تازه از دانشگاه کابل فارغ شده بودم و در ليسه عالی حبيبيه در شهر کابل آموزگار بودم مساله يي د ر زتده گی من پيش آمده بود و برای پدر نامه يي نوشتم همه اش از سر د لتنگی .

وقتی نامه ء پد ر برايم رسيد با سر زنشی نوشته بود “ مگر نميدانی که ويتنامی ها بيست سال مبارزه کردند تا آن که به پيروزی رسيدند .انسان به هيچ هدفی نخواهد رسيد اگر صبری در دل نداشته باشد” .

تعجب کردم که پدر چگونه يکی و يک بار سياسی شده است . پدری که جز روياند ن گندم و نهال شاندن کنار جويبار ها وسر سبز کردن باغ ها کمال ديگری ندارد و مطالعه اش از قصص الانبيا و امير حمزه آن سو تر نمی رود .

پدر هيچوقت سياسی نبوده است بل اين عظمت مقاومت ملت ويتنام بوده است که حتا در دور دستترين دهکده های افغانستان نيز راه پيدا کرده بود .

آن سال ها تازه ويتناميها بزرگترين ابر قدرت جهان ايالات متحد امريکا را شکست داده بودند و از سر زمين خويش بيرون رانده بودند مگر در افغانستان چنين نشده است ؟ به گمان من چنين شده است .

با اين حال پرسشی که در ذهن ا نسان به وجود می آيد اين است که آيا پدری در يکی از دهکده های دور دست ويتنام يا کشور د يگری برای فرزند درس خوانده ء خود خواهد نوشت مگر نمی دانی که مردم افغانستان بيست سال جنگيدند تا اين که به پيروزی رسيد ند .

به يقين که چنين نيست . آن چيزی را که مردم افغانستان به دست آورده بود حالا ديگر چنان خاتم حضرت سليمان در دست شيطان شده است .

شايد يکی دو سال پيش بود که شعری شنيدم از راد يو بی بی سی زير نام “ آيه های منسوخ” از بانوی سخنور کريمه ويدا . بعد هم بخت ياری کرد و آيه های منسوخ را خواندم و خواندم و هربار لذتی برد م آميخته با درد .

با خود فکر کردم که اين شعر همان کتاب ذهنی من است زير نام افغانستان سر زمين نفرين شده که کريمه ويدا شاعر عزيز در آن سوی اوقيانوس ها آن را نوشته است .

آيه های منسوخ روزنه يي نيست که شاعر در در برابر ما گشوده است تا در کنار آن بنشينيم و بعد پياله چايي يا قهوه يي يا چيز ديگری سر بکشيم و در چشم انداز آن واقعيت های سرخ و سبز و خاطره های تلخ و شيرين و به همين گونه رويداد های خوش آيند و نا خوش آيند بيست و اندسال گذ شته در افغانستان را تما شا کنيم . به گمان من اين شعر خود همين سال های مصييت و تجاوز است که در برابر ما می ايستد و ما را در خود جذ ب می کند و با خود می برد.

نمی دانم گاهی فراز بلند يي و يا هم فراز پلی ايستاده و به مو جهای توفانی دريای خشمگينی نگاه کرده ا يد و بعد ازتصور سقوط درکام موجهای ياغی به خود لرزيده ايد و هراسناک به پشت سر خود نگاه کرده ايد که مبا دا کسی می خواهد شما را در کام موجها هل بدهد .

در آيه های منسوخ همين که خواننده نحستين سطر ها را می خواند د يگر در کام موج ها فرو افتاده است . مثل آن است که نخستين سطر ها وظيفه دارند تا ما را در کام موج ها هل بدهند .

اين سطر ها همان کسی است که پشت سر ما ايستاده است تا همين که چشم ما به در يا افتاد ما را به کام مو ج ها رها کند .

نفرين سرنوشتت را

کدامين دست رقم زد

ای خاک خاکسار

که واژهء بخت را در آن

شمايل سياه گون افتاده است

کدامين پاداش نيکو کاران را

که تن هزار پاره ات را

مرغان لا شخوار بسيار

به کمين نشسته اند

و اسقاطيان

جنازه ات را

فرحت ديدار می کشند ...

و قتی نخستين سطر های شعر را ميخوانی د يگر اين شعر است که چنان دريايي تو را با خود می برد . و هر موج تو را با بوی و رنگ مصيبت تازه يي آشنا می کند . آن گاه د ر می يابی که چه د ر ياي آتشيني از وجب وجب اين سرزمين گذشته است .

اين شعر اگر در يک جهت تاريخ است در جهت د يگر سفری است در تاريخ البته نه در درازای تاريخ بل در يک مقطع تاريخ . شاعر مرحله ء معينی از تاريخ را در نظر دارد . مرحله يي که مصيبت آن را روی شانه هايش حمل کرده است .

آيه های منسوخ کيفر خواستی است در برابر حکومت های د ست نشانده و حکومت مجاهدين . د ر اين شعر پس از نخستين سطر ها که خواننده را از حاشيه به متن می راند به اين نقطه گرهی می رسيم

ماه در ابتدای مدار خويش

خاکستر شد

و خورشيد

آتش پراگنده ء انفجاری گرديد

رها شده در سر گردانی بی انتها ...

آن های که د ر دهکده ها زيسته اند می دانند که شگفتن ماه از پشت قله ها در يک شام تاريک چه نعمت بزرگی خداوند يست .

ماه می بر آيد و دهکده روشن می شود و چه خانواده های که غير از روشنی ماه چراغ ديگری ندارند . ولی اين ماهی که قرار است در افغانستان طلوع کند و يا اين ماهی که د ر نخستين لحظه های طلوع يا به گفته ء شاعر در ابتدای مدار خويش خاکستر شده است . اميد های مردم است که به تاريکی پيوسته است .

مهتاب که در ابتدای مدار خويش قرار می گيرد يعنی مرحله ء تازه يي آغاز می شود . ماه نو و روزگاری نو شروع می شود .

با دريغ اين مهتاب چنان دولت مستعجلی خوش می درخشد ولی در اولين نفس خاکستر می شود .

اين مهتاب که در ابتدای مدار خويش قرار می گرد اشاره يي است به ختم نظام های دوران اشغال .

مهتاب و خورشيد می تواند نماد های پيروزی و اميد بوده باشند ولی يکی خاکستر شده است و د يگری در سرگردانی بی انتهای خود منفجر می شود .

خورشيد مرکزيت خود را از دست ميدهد و اين خورشيد می تواند نماد کشوربوده باشد که د يگر نمی شود در آن به زنده گی آرام دست يافت . خورشيد که مرکزيت خود را از دست مي دهد به اين مفهوم نيز است که سرچشمه ء زنده گی زير سوال رفته است و چنين است که آواره گی های کتله يي مردم آغاز می شود .

ويدا می خواهد بگويد که چشم انتظاران روشنايي نه تنها به روشنايي و اميدی نرسيد ند بلکه دلشکسته از ظلمتی به ظلمت ديگر پناه برد ند .

بر داشت من چنين است که شاعر آيه های منسوخ در اين چند سطر کوتاه ناکامی انقلاب اسلامی را بيان کرده است .

ظاهرا انقلاب اسلامی در افغانستان به پيروزی رسيد ماه در ابتدای مدار خويش قرار گرفت و خورشيد آماده طلوع دوباره در آسمان تازه يي گرد يد و لی چنين نشد .

اين روزها نوشته های زيادی در ارتباط به اشتبا هات حکومت مجاهدين و ناکامی انقلاب اسلامی انتشار می يابد ولی شاعر آيه های منسوخ می خواهد بگويد که انقلاب اسلامی همان روزی که پيروزمندانه وارد کابل گرديد در همان نخستين لحظه ها ناکام شده بود و درچند سال ديگر فقط دست و پا زده است .

ناکامی انقلاب اسلامی خود دورانی از مصيبت تازه ييست که در زنده گی کشور آغاز شده است .

تاريکی همه جا مستولی می شود و اهريمن که می تواند نماد جنگ باشد بر فراز شهر ساپه می گستراند .

بعد سطر های ديگری شعر پله پله ما را به اوج مصيبت نزد يک می کند . شايد بهتر باشد بگويم که سطر های بعدی شعر ما را لحظه به لحظه به تک چاهساری بد بختی جنگ مصيبت و ويرانی می کشاند . چاهساری که جاي آب از منفذ های آن خون جاريست و فضای آن را گاز های کشنده يي پر کرده است.

در چنين شرايطی اين مرگ است که بر زنده گی و اميد حکم می راند .

باغ ها در سبزی خويش پژمردند

رود ها در مستی شان

گند مزار ها در جو شش نطفه ها شان

و آب ها

در زلاليت آبی خويش خشکيدند

لبان پنجره

از کلام وحی

خالی ماند

و دهان باد

بوی مرگ و کافور اورد...

کريمه ويدا در اين سفر خو نين ما را از دالانهای پيچ در پيچ مصيبت های رنگا رنگ می گذراند و ما در هر گام پاره های از هستی بر باد رفته ء خو را تما شا می کنيم .

در پيچ و خمهای يکی از اين دالان ها ست که می بينيم زنان در اين سال ها مصيبت چندين قيمته داشته اند .

ميدان ها که همان پلی گون ها کشتار های دسته جمعی و همان خطوط اول جنگ است پيوسته از مردان پر و خالی می شوند ولی زنی و دختر جوانی در چار د يوار خانه است که سنگينی اين مصيبت را بر دوش می کشد . از دست دادن شوهر فرزند و بر دوش کشيدن مشکلات زتده گی و يگانه نان آور شدن خانواده تنها د يگر مصيبت زنان افغانستان در اين سا ل ها نيست مصيبت بزرگ اين است که جنگ رسم شيطانی تجاوز جنسی را نيز با خود به ميدان آورده است .

زن که هميشه عاشق زيبايي خود است شايد در اين سال زيبايي برای دختران و زنان افغانستان مايه ء نگرنی هميشه گی بوده است .

دوشيزه گان

در سياه سار زير زمينی ها

مدفون کردند

زيبايي های شان را

و زنان در حسرت جفت های شان

در مانده و تنها

پير شدند

در سطر های بعدی که در پی می آيد کريمه ويدا از نا اميد يي می گويد که چنان بيماری واگيری تمام جامعه را فرا گرفته است .

مردم د يگر به رهبران خود اعتماد ندارند و همه چيز بر خلاف انتظار وارونه شده است .

انتظار در بستر فردا و فردا ها

پوست انداخت

و عصای معجزه را

مار های ترديد

خوردند

شياطين برگزيه

با کتيبه های برنده در دست های شان

به نگهبانی گله شتافتند

و نوميدی جای خالی ايمان را

پر کرد

باری يکی از زنان بد بخت کابل که به پشاور آواره شده بود حکايت می کرد که چگونه راکتی در خانه اش فرود آمد و انفجار آن راکت شوهرش را که دروسط حويلی بوده به گوشت پاره هايي بدل کرد . آن زن می گفت که پاره های گوشت و استخوان شوهرم را از چهار گوشه ء حويلی گرد آوردم و بعد بر آن استخوان پاره های گوشت آلود نماز کرد ند ود ريکی از گوشه های حويلی به خاکش سپردند .

کريمه ويدا نيز قدم به قدم استخوان پاره های مصيبت مردم خود را از کوچه ها و خيابان های خون آلود تاريخ گرد آوری کرده است . او پس از گرد آوری جز به جز اين همه مصيبت گسترده به اين کليت می رسد که در اين سال ها مصيبت مردم درد ناکتر از مصيبت دورانی بوده است که جهان گشای ويرانگر چنگيز خان شهر به شهر و ده به ده در اين سرزمين تخم مرگ و ويرتی پاشيده بود .

چنان که چنگيزيان در گور

گردن به سپيد رويي

بر افراشتند

و داغداران تاريخ را

افسانه پنداشتند .....

نهايتا کريمه ويدا در اين شعر می خواهد برای خواننده نوع هشياری تاريخی بدهد. هر چند کريمه ويدا می داند که مردم د يگر قربانيانی بيش نيستند با اين حال او از اين قربانيان می خواهد تا چشم های شان را با سرمه ء بينايي روشن کنند . د شمن خود را بشناسند و حقيقت را در يابند .

آه ای قربانيان معصوم

پيش از آن که چشم بسته

به قربان گاهت بر فرستند

از سرمه ء بينايي

چشم روشن دار

وبدان

آن که به مهربانی

د ست به سوی تو می يازد

نجات دهنده ييست

که خنجر در آستين دارد ...

شعر در پايان نوعی زبان طنز آلود پيدا می کند و از فاتحانی سخن به ميان می آيد که خو د آزاده نيستند .هر چند آن بی عدالتی پيشين از ميان بر داشته شده ا ست و لی عدالتی و آژاده گيی در ميان نيست .

فاتحان تازه شکست خود را نيز با خود اورده اند و به نام داد بر مسند بيداد نشسته اند .

شاهان هفته گی و ماه

با قبای مندرس ديرين

بار ديگر

بيداد را

بر مسند داد

بر نشسته اند...

می شود گفت که آيه های منسوخ نهايتا به نقطه ء بر می گردد که از همان جا آغاز شده است .

کريمه ويدا با استفاده از چند سطر در آغاز شعر تصاوير ی ارايه می کند که می تواند خواننده را با ابعاد گسترده ء مصيبت کشور آشنا کند

فاتحان جديد هرچند از متن اين مصيبت عبور کرده اند ولی د ر آغاز حاکميت شان نه تنها ماهتابی که از پشت قله ها سر به در آورده است به خاکستر بدل می شود بل مصيبت د يگر اين که خورشيد نيز در سر گردانی بی انتهای خو د منفجر می شود .

و بد ين گونه مصيبت و بد بختی تکرار خو نين خود را در شکل و شيوه ء د يگری آن ادامه می دهد.

چنين است که کريمه در پايان اين سفر تاريخی به اين نتيجه رسيده است که در اين سال ها تنها اين گنديده گی تاريخ است که آماس کرده است .

آن گاه

برگی بر ضخامت گنديده ء تاريخ

افزوده شد

و شهر در ذهن متعفن عصر

فرو رفت

پايان .

بالا

بعدی * صفحة دری * بازگشت