احياى جاده ابريشم گامي بلند در راه توسعه

تهران ، ايرنا : ۱۳ مهر ۱۳۸۲ برابر با پنجم اکتبر ۲۰۰۳
از : عمادالدين فياضي کارشناس گروه تحقيق و تفسير خبر اتحاديه حمل و نقل بين المللي جاده اى (ايرو)، دومين همايش حمل و نقل بين المللي جاده اى آسيا اروپا را روزهاى دوشنبه و سه شنبه ۱۴ و۱۵ مهر ماه جارى ۷( ۶- اکتبر) در تهران برگزار مي کند.
اتحاديه "ايرو" عنوان بزرگترين تشکيلات شرکتهاى حمل و نقل بين المللي جهان است که زير نظر سازمان ملل متحد فعاليت مي کند و با توجه به موقعيت ويژه و ممتاز ايران در سر راه تجارت جهاني و ترانزيت کالا و بخصوص در چارچوب کريدور "شمال جنوب"، برگزارى اين همايش به ايران واگذار شده است .
برگزارى اين همايش از برجسته ترين رويدادهاى حمل و نقل جاده اى پنجاه سال اخير ميان آسيا و اروپا است که با شرکت بيش از۳۰ کشور جهان و نمايندگان عالي رتبه سازمانهاى بين المللي مانند بانک جهاني ، اسکاپ، بانک توسعه آسيايي ، انکتاد، اکو و روساى برجسته ترين تشکلهاى صنعتي و شرکتهاى حمل و نقل برگزار مي شود.
موضوع اصلي اين همايش ارتقاى حمل و نقل جاده اى در مسير جاده ابريشم و کريدور شمال جنوب است .
مطلبي که مي خوانيد نگاهي گذرا به پيشينه جاده ابريشم دارد و اهميت امروزين آن را مورد توجه قرار داده است  .

* * *
جاده ابريشم همواره در طول تاريخ با نام ايران عجين شده است . اين جاده تجارتي ، قدمتي بيش از دو هزار سال دارد. در حدود سالهاى ۱۰۰ قبل از ميلاد مسيح ، زماني که امپراتورى "هان " بر چين سلطه داشت ، اين جاده و مسيرهاى آن
مطرح شد.
ظاهرا امپراتور سلسله چيني "هان " به نام "وو- تي " نخستين کسي بود که اقداماتش موجب شد که اين جاده بتدريج هويت يابد. "وو - تي " همان کسي است که براى يافتن متحديني و مقابله با تهاجم اقوام مهاجم و جنگجوى شمال چين ،
سفيرى را براى مذاکره و اتحاد با اقوام غربي در آسياى مرکزى ، به غرب آسياگسيل داشت .
سفير امپراتور پس از۱۳ سال با اطلاعات بسيار جالبي از سرزمينهاى غرب آسيا و مناطق ثروتمندى مانند فرغانه ، سمرقند و بخارا و ايران به چين بازگشت . هر چند هدف اصلي که يافتن متحدين جديد بود، حاصل نشد. اما اين سفر اکتشافي باعث شد که پادشاهان سلسله "هان " همه تلاش هاى خويش را معطوف به رونق تجارت در امتداد اين مسير کنند و پس از مدتها جاده ابريشم براى تجار سراسر جهان نامي آشنا شد.
زماني که امپراتورى روم ، دوران اوج قدرت و شکوه خود را مي گذراند، يعني سالهاى ۲۰۰ ميلادى ، جاده ابريشم گسترش حيرت انگيزى يافت . اين جاده از شانگهاى چين شروع مي شد و تا سواحل اسپانيا در اقيانوس اطلس امتداد مي يافت . چيزى حدود۱۳ هزار کيلومتر طول اين جاده بود و در آن زمان به عنوان بلندترين و طولاني ترين جاده تجارى جهان به حساب مي آمد.
نکته حايز اهميت اين است که اين جاده شايد بيش از۱۵۰۰ سال به عنوان مطمئن ترين راه خشکي مورد توجه تجار عالم بود و تا قبل از اکتشافات جديد جغرافيايي و پيشرفت هاى دريانوردى در غرب، شايد عملا جايگزيني براى اين جاده طولاني متصور نبود و طبيعي است که اين جاده براى شهرها و کشورهايي که در مسير آن قرار داشتند، منافع سرشارى داشت .
ايران از جمله کشورهايي بود که در قلب اين مسير قرار داشت و بدون ترديد شکوه و عظمت شهرهاى قديمي مانند سمرقند و بخارا که صنعت گران و هنرمندانش در توليد و صدور الياف و پارچه هاى ابريشمي و ساير پوشاک ، هنرهاو صنايع سرآمد دنياى کهن بودند، تا حدود زيادى مديون جاده ابريشم بوده است .
لازم به ذکر است که پارچه هاى ابريشمي تنها کالايي نبود که در اين جاده حمل مي شد، بلکه کالاهاى ارزشمند ديگرى مانند فلزات گرانبهاى طلاى و نقره ، حجار کريمه ، عاج ، ادويه ، فلفل، شيشه هاى رنگين ، خز، آهن ، اشيا برنزى مانند
اسلحه ، آينه ، قلاب و غيره نيز از اين جاده حمل مي شد و البته بسيارى از اين کالاها در مسير شهرهاى کاروان رو مبادله و فروخته مي شد و از اين طريق ، تجار صاحب سود بيشترى مي شدند و شهرها نيز توسعه و رونق مي يافت .
غربيها در اين دوران ، شيفته کالاهاى شرقي بودند. اما از آنجايي که اين کالاها با واسطه هاى زيادى به دست آنان مي رسيد، قيمت هاى گزافي مي يافت و بيشتر اقشار مرفه و اشراف مي توانستند از آنها استفاده کنند. کالاهايي مانند ابريشم ، ادويه و فلفل جنبه تجملي و اشرافي داشت .
همزمان با حمله بربرها به روم و سقوط اين امپراتورى در غرب، جاده ابريشم ناامن شد و رونق گذشته خويش را از دست داد. اما ظهور امپراتورى مغول در قرون سيزدهم و چهاردهم ميلادى و برقرارى "صلح مغولي " بعد از دهها سال سرکوب و کشتار مردم سرزمينهاى فتح شده ، امنيت را در سراسر جاده ابريشم برقرار کرد و تجارت ، دوباره رونق گرفت . درست در همان زمان بود که مارکوپولو سياح معروف ايتاليايي به چين سفر کرد و سفرنامه معروف خود را نوشت . مارکوپولو از نخستين سياحاني بود که از مسير جاده ابريشم به چين رفت .
امپراتورى مغول که با فتوحات چنگيز آغاز شده بود، پس از مرگ او گسترش فوق العاده اى يافت . اين امپراتورى عظيم از چين شروع مي شد و سراسر روسيه به انضمام شمال هند، ايران و قسمت هاى زيادى از آسياى مرکزى و آسياى صغير را در برمي گرفت و تا قلب اروپا ادامه مي يافت .
مغولان با حاکم کردن "صلح مغولي "، امنيت سراسر سرزمينهاى تحت سلطه و راههاى آن را تضمين مي کردند. در نتيجه جاده ابريشم بيش از هر زمان ديگرى رونق يافت . اما بتدريج زماني که امپراتورى عظيم مغول به خان نشين هاى کوچک
تقسيم و تجزيه شد، قدرت مغولان نيز رو به افول گذاشت و جاده ها نيز ناامن شد.
از سوى ديگر با انحطاط مغولان ، راه براى به قدرت رسيدن ترکان عثماني باز شد. سلطان محمد فاتح پادشاه قدرتمند عثماني ، امپراتورى بيزانس را که قدمتي هزار و صد ساله داشت ، برانداخت و بار ديگر راههاى تجارى شرق با غرب
با مشکلات عديده اى روبه رو شد.
مسدود شدن راههاى تجارى درياى مديترانه که نزديکترين راه اتصال اروپا به آسيا بود، اروپاييان را که شيفته و نيازمند کالاهاى شرقي بودند به فکر چاره براى ارتباط از راههاى ديگرى انداخت و اينچنين بود که عصرى از اکتشافات جغرافيايي در دنياى غرب شروع شد.
به هر حال با باز شدن راههاى دريايي جديد، راه قديمي جاده ابريشم بتدريج متروک شد و ديگر هرگز رونق گذشته خود را باز نيافت .
 

ينک در قرن بيست و يکم قراين حاکي از احياى مجدد اهميت عظيم جاده ابريشم به عنوان عمده ترين راه تجارى خشکي است که از چين شروع شده و جمهوريهاى آسياى مرکزى را پشت سر گذاشته و از راه ايران و ترکيه به اروپا پيوند مي يابد.
وجود خط آهن و بزرگراه هاى مناسب در بخشهاى قابل توجهي از اين مسير تاريخي ، در صورتي که با عزم دولتهاى مسير براى رفع کاستيها و اجرا و تکميل بزرگراهها و خطوط جديد آهن همراه شود، تحولي بزرگ در حمل و نقل و تجارت مدرن دنياى امروز و ارتباط ميان آسيا و اروپا به وجود خواهد آورد.
برگزارى دومين همايش بين المللي حمل و نقل در ايران ، به خاطر موقعيت ممتاز ايران از جهات مختلف حايز اهميت است :
۱ بطور کلي صنعت حمل و نقل در جهان امروز از جايگاه بسيار مهمي برخوردار است و در کشورهاى توسعه يافته ، کوچکترين بي توجهي و تاخير در اين امر، موجب ضرر و زيانهاى اقتصادى هولناکي خواهد شد. از اين رو توجه کافي و برنامه ريزى دقيق و حساب شده در مورد سامانه شبکه حمل و نقل در اقتصاد دنياى امروز و در پيشرفت ساختار اقتصادى دولتها و تسهيل در امر مبادلات تجارى و سرمايه گذارى اقتصادى ، نه تنها نقش کليدى داشته ، بلکه به ديگر سخن از عوامل و شاخصه هاى مهم رشد و توسعه اقتصادى در هر کشورى محسوب مي شود.
اگر دولتي بتواند برنامه دقيق براى حمل و نقل تدوين و اجرا کند و در هزينه هاى عمراني خود، به طرحهاى زير بنايي و اساسي در صنعت حمل و نقل توجه کند، بدون ترديد مي تواند به موفقيت توسعه خود اميدوار باشد. نمونه کشورهاى توسعه يافته نشان داده که داشتن شبکه قدرتمند حمل و نقل و ارتباطات ، از شروط و ضامن توسعه بوده است .
مسلما اين نکته مي بايد مورد توجه مسئولان و تصميم گيران اقتصادى کشور قرار گيرد که توسعه شبکه حمل و نقل به عنوان شاخصه اى در توسعه اقتصادى کشور محسوب مي شود و بنابراين نه تنها مي بايد به برگزارى بهتر چنين همايشهايي توجه ويژه کنند، بلکه با پي گيرى مصوبات اين همايش ، سعي کنند قوانين و مقررات بيهوده و دست و پاگير در صنعت حمل و نقل را که ضرايب امنيتي سرمايه گذارى را کاهش مي دهد، از سر راه بردارند.
محققين و کارشناسان اقتصادى در بررسيهاى خود به اين يافته رسيده اند که ايران به علت ضعف اساسي در ساختار صنعت حمل و نقل، سالانه متحمل مبالغ هنگفتي ضرر و زيان در ارسال و جابجايي محصولات زارعي و غذايي در کشور مي شود. در حالي که مي توان با برنامه ريزى صحيح در بخش مديريت خرد و کلان صنعت حمل و نقل، جلوى چنين زيانهايي را گرفت و به توسعه همه جانبه اقتصادى کشور کمک کرد.
۲ نکته ديگرى که در اهميت برگزارى چنين همايشهايي قابل ذکر است اين است که کشور ايران به علت موقعيت جغرافيايي و راهبردى خاص خود، در طول تاريخ موقعيت منحصر به فردى داشته و همواره به عنوان پلي ميان خاورميانه ،
شبه قاره هند و درياهاى آزاد جهان مطرح بوده است . از سوى ديگر وجود آبهاى شمالي و جنوبي و نيز حلقه اتصال آن به آبهاى آزاد جهان ، موقعيت حساس و ممتاز ترانزيتي و تجارى به ايران بخشيده است .
بي دليل نيست که مورخين ، ايران را گذرگاه و چهار راه حوادث ناميده اند که از همه تمدنها و فرهنگ ها بهره جسته است و تمدن نويني را به وجود آورده است .
با توجه به چنين ملاحظاتي در سپتامبر سال۲۰۰۰ ميلادى موافقتنامه حمل و نقل بين المللي شمال جنوب به منظورگسترش و توسعه مناسبات حمل و نقل، افزايش حجم حمل و نقل کالا و مسافر، امنيت و حفظ محيط زيست ، تدوين قوانين ،سياست ها و مقررات خاص حمل و نقل در سنت پيترزبورگ به امضاى سه کشور ايران و روسيه و هند رسيد.
اين کريدور به عنوان بهترين ، کم هزينه ترين و کوتاهترين راه مسير حمل ونقل کالا و خدمات ميان آسيا و اروپا از گذشته هاى دور مورد توجه بازرگانان و موسسات تجارى کشورهاى منطقه بوده است .
بدون ترديد اهميت دادن به چنين کريدورى ، نه تنها موجب انتقال بهتر کالاها و خدمات چه از آسيا به اروپا و چه از اروپا به آسيا خواهد شد، بلکه باعث مي شود کشورهايي که در مسير اين کريدور قرار دارند، از نظر تجارى تحرک بيشترى يافته و در مجموع زمينه هاى پيشرفت همه جانبه اقتصادى آنها فراهم شود. بنابراين برگزارى اين همايش تاکيدى است بر اهميت کريدور شمال و جنوب که ايران در راس آن قرار دارد.
۳ نکته حايز اهميت ديگرى که درباره اين همايش به نظر مي رسد اين است که حضور نظامي و سياسي ايالات متحده آمريکا در بخشهاى زيادى از منطقه قفقاز، موجب شده که آمريکا به بهانه هاى مختلف از جمله مبارزه با تروريسم بين الملل، از اتحاد منطقه اى روسيه و ساير کشورهاى منطقه با يکديگر و پيشروى چين به اين منطقه جلوگيرى کند. بدون ترديد برگزارى اين همايش که با پشتيباني سازمان ملل و با شرکت کشورها و سازمانهاى مهم بين المللي صورت مي گيرد، مي تواند به شکلگيرى جديدى از اتحاديه هاى منطقه اى در قلمرو اوراسيا ميان روسيه ، چين ، هند و ايران و ساير کشورهاى منطقه منجر شود.
از اين گذشته از نظر تاريخي آبهاى آزاد بين المللي که از مهمترين راههاى حمل و نقل هستند از زماني که قدرت دريايي انگلستان در قرن نوزدهم بر ساير قدرتها برترى يافت و بعدها جاى خويش را به ايالات متحده داد، همواره صحنه هايي براى تسلط مطلق و ترکتازى هاى توسعه طلبانه اين قدرتها بوده است و به همين خاطر بها دادن و احياى اين راه تجارتي قديمي
يعني جاده ابريشم که ريشه در قرنها و فرهنگ و تاريخ ملت هاى منطقه دارد، مي تواند نه تنها عاملي براى چالش و مبارزه با اقدامات سلطه طلبانه آمريکا باشد، بلکه مي تواند تاثيرات عميقي را در پيشرفت اقتصادى منطقه از خود به جا بگذارد. به علاوه ، هم از نظر راهبردى و هم از نظر ژئواستراتژيکي دريچه اى نوين از ارتباط آسيا و اروپا را به روى ما خواهد گشود. دريچه اى که ميليونها نفر را از پروسه توليد تا مصرف کالاها در مراکز شهرى به هم پيوند داده و موجب شکوفايي اقتصادى سراسر منطقه مي شود.
۴ کشورهايي که در مسير جاده ابريشم قرار دارند از گذشته هاى دور داراى يک ارتباط تاريخي و سنتي بوده اند. به عبارتي ملل گوناگوني که در اين مسير زندگي مي کردند، در فرايند تاريخي منطقه تاثيرگذار بوده و داراى مشترکات تاريخي وفرهنگي بسيارى هستند و همين پيوندها و داشتن گذشته اى مشترک مي تواند بر اهميت راهبردى چنين همايشهايي بيافزايد.
به هر حال جمهورى اسلامي ايران بنا به درک چنين ضرورتهايي همواره پيشگام احياى شبکه راههاى ارتباطي زميني در مسير جاده ابريشم بوده است و دوران شکوفايي تاريخي نواحي و کشورهاى مختلف منطقه را با استناد به سابقه تاريخي جاده ابريشم گوشزد کرده است و نيز نسبت به توطئه هايي که برخي کشورهاى غربي درباره حذف ايران از مسير جاده ابريشم مطرح کرده اند، عکس العمل نشان داده است .
بدون ترديد ايران نه تنها با داشتن موقعيت جغرافيايي و استراتژيکي مناسب مي تواند در راستاى مبادلات منطقه اى ميان شمال و جنوب امکانات وسيعي را در اختيار همسايگان خود قرار دهد، بلکه با توجه به دارا بودن ضريب بالاى امنيتي و حفاظتي ، امنيت کالاهاى ترانزيتي را تامين خواهد کرد.
در مجموع برگزارى اين همايش را مي توان به فال نيک گرفت و اگر چنانچه مسئولان امر عنايت بيشترى نسبت به پيگيرى مصوبات آن داشته باشند، برکات اقتصادى ، فرهنگي و علمي بيشترى نصيب ايران مي شود و در نهايت مي تواند زمينه هاى مساعدى در تبادل فرهنگي و فناورى ، گسترش صنعت توريسم و مبادله سرمايه ها و کالاها را به وجود آورد.