در جمهوري آذربايجان :
تاجگذاري
دمكراتيك
در جمهوري آذربايجان امروز انتخاباتي برگزار مي شود كه شايد اين
جمهوري سابق شوروي را به اولين نظام موروثي سياسي آسياي ميانه تبديل كند.
حيدرعلي اف رئيس جمهور بيمار و فرتوت آذربايجان كه اكنون آخرين روزهاي
عمرش را در كلينيكي در ايالت اوهايوي آمريكا سپري مي كند از تقريبا يك سال
پيش زمام امور را به حزب حاكم و پسر ۴۱ ساله اش الهام علي اف
واگذار كرد كه اكنون همه از او با نام وليعهد ياد مي كنند.
در انتخابات رياست جمهوري امروز آذربايجان هشت نامزد حضور دارند، اما رقابت اصلي
ميان الهام علي اف نامزد حزب حاكم و دو نامزد از حزب مخالف به نام هاي
عيسي قنبر و اعتبار محمداف است.
تبليغات انتخاباتي الهام علي اف دو محور دارد كه مانند اكثر تبليغات ها،
يكي اقتصادي و ديگري سياسي است. در محور اقتصادي او بر اقتصاد شكوفا و
روبه رشد آذربايجان تأكيد مي كند كه پدرش حيدرعلي اف به عنوان
معمار سرمايه گذاري خارجي در صنعت نفت آذربايجان از بانيان اصلي اين شكوفايي
شناخته مي شود. در محور سياسي هم ثبات سياسي ناشي از حكومت علي اف
نكته اي است كه بر آن تأكيد مي شود.او هفته گذشته در يكي از
گردهمايي هاي انتخاباتي گفت: مردم از سياست هاي حيدرعلي اف حمايت
مي كنند آنها خواستار ثبات، آرامش و رشد اقتصادي هستند و من اطمينان دارم كه
اين ها دست يافتني است.
شعار حزب حاكم در اين انتخابات اين است كه اگر روند فعلي حاكميت با پيروزي الهام
علي اف ادامه يابد ثبات هم ادامه خواهد يافت. اما اگر حاكمان تغيير كنند و
مخالفان روي كار بيايند، تغيير با خود بي ثباتي به دنبال خواهد
داشت.
دولت آمريكا هم با تكيه بر چنين استدلالي است كه علي رغم برخي انتقادات از
عملكرد كميسيون انتخابات و محدوديت هاي ايجادشده براي مخالفان، براي جانشيني
پسر به جاي پدر در آذربايجان سر تأييد فرود آورده است. جمهوري آذربايجان دچار
يك تناقض بزرگ است كه يافتن آن نيازي به بررسي آمار و ارقام ندارد و در
خيابان هاي باكو و ديگر شهرهاي اين كشور مشهود است: آذربايجان ثروت نفتي
عظيمي دارد و اقتصادي روبه رشد اما نيمي از جمعيت اين كشور در فقر به سر
مي برند.
دولتي ها درحالي سوار بر مرسدس هاي آخرين مدل هستند كه مردم عادي براي
تأمين زندگي روزانه خود نيز با مشكلات بسياري روبرو هستند. ميانگين حقوق
آذري ها ۵۰ دلار در ماه است.
دولت مي گويد حداكثر تلاش خود را براي مبارزه با فقر مي كند اما مخالفان
مي گويند سوءاستفاده از ثروت نفت و شفاف نبودن قراردادهاي نفتي چنين
وضعيتي را ايجاد كرده است.
الهام علي اف به گفته منتقدانش در دوران جواني فردي خوش گذران بوده كه
شركت در مهماني و حضور در كازينوها را به امور حكومتي ترجيح مي داده است.
بسياري از مردم عادي آذربايجان معتقدند كه او سياستمداري فاسد است.
مخالفان هم از همين موضوع استفاده كرده و روي آن تبليغات مي كنند.
«قنبر» در يكي از تجمعات انتخاباتي خود در روزهاي گذشته خطاب به مردم گفت: پيروزي
ما روشن است. بر همه روشن است كه مردم آذربايجان نمي خواهند راه حيدرعلي اف
را دنبال كنند آنها راه فساد را نمي خواهند.
در آذربايجان نظرسنجي معتبري وجود ندارد، اما ناظران مي گويند كه الهام
علي اف نامزد پيروز اين انتخابات است، نه به اين دليل كه مردم او را براي
رئيس جمهوري مناسب مي دانند و تأييد مي كنند، بلكه به اين خاطر كه
مردم محافظه كار آذربايجان در مقابل هر تغييري مقاومت مي كنند.
يك كارمند جوان در شهر باكو پايتخت به يك خبرنگار خارجي كه مشغول تهيه گزارشي
درباره انتخابات رياست جمهوري آذربايجان بود گفت: من از الهام علي اف حمايت
مي كنم. مي دانم كه او چندان هم سالم نيست اما وقتي هرج و مرج و آشوبي
را به ياد مي آورم كه در زمان حكومت گروههاي اپوزيسيون كنوني در اوايل دهه
۱۹۹۰، در كشور ايجاد شده بود، به لرزه مي افتم.
آذربايجان در سال ۱۹۹۱ از شوروي مستقل شد. اين منطقه از گذشته به دليل ميادين
نفت و منابع غني گاز طبيعي مهم و مشهور بوده است. در قرن ۱۹ اين بخش از امپراطوري
روسيه شاهد يك شكوفايي نفتي بود كه سرمايه گذاري بين المللي
گسترده اي را نيز جذب كرد. در اوائل قرن بيستم كشور آذربايجان تقريبا نيمي از
نفت دنيا را تأمين مي كرد. در سال ۱۹۹۴ آذربايجان قراردادي به ارزش ۴/۷
ميليارد دلار با يك كنسرسيوم نفتي به رهبري بريتيش پتروليوم امضا كرد. تاريخ اين
قرارداد مهم در سال ۲۰۲۴ به پايان مي رسد.
دولت حاكم در آذربايجان همواره در مرز ميان منافع ژئواستراتژيك منطقه اي غرب
و روسيه حيران بوده است و از اين رهگذر هم همواره درپي اولويت هاي اقتصاد ملي
خود بوده است
حيدر علي اف از كهنه كاران كا.گ.ب و حزب كمونيست
پيش از پيوستن به پوليت بورو (دفتر سياسي) حزب كمونيست شوروي، ۱۴ سال آذربايجان را
اداره مي كرد. بعد از تغييراتي در حزب كه درپي انتصاب ميخائيل گورباچف
به عنوان دبير حزب ايجاد شد، علي اف هم دوران بازنشستگي از حزب را آغاز
كرد. در سال ۱۹۹۱ علي اف رئيس پارلمان آذربايجان و حاكم موقت منطقه نخجوان
شد.
ابوالفضل ايلچي بيگ نخستين رئيس جمهور منتخب و مستقل آذربايجان
علي اف را براي بازگشت به باكو دعوت كرد. در آن روزها بعد از شكست در جنگ (با
ارمنستان) براي به دست آوردن قره باغ، كشور دچار آشوب و هرج و مرج
و در آستانه جنگ داخلي بود. بيش از ۶۰۰ آذري در اين درگيري ها كشته شده
بودند.
علي اف وقتي به باكو بازگشت كه «صورت حسين اف» به رهبري ارتشي از
شورشيان كنترل دومين شهر بزرگ آذربايجان را به دست گرفته بود و به سوي
باكو پيش مي رفت. ارمنستان هم حملات جديدي را در قره باغ آغاز كرده بود.
ايلچي بيگ از باكو گريخت و علي اف قدرت را به دست گرفت. حسين اف
نخست وزير شد و مسئوليت نيروهاي امنيتي و دفاعي را به دست گرفت. در سال
۱۹۹۳ علي اف در انتخابات رياست جمهوري كه حزب جبهه مردم ايلچي بيگ آن را
تحريم كرده بود پيروز شد. سال بعد ارمنستان، آذربايجان و قره باغ يك پيمان
آتش بس امضا كردند.
علي اف در سال ۱۹۹۸ براي يك دوره پنج ساله ديگر در انتخابات پيروز شد.
اين انتخابات ازنظر مخالفان مخدوش و همراه با تخلفات بسيار بوده است. علي اف
در برابر هرگونه مخالفتي موضع سرسختانه اي اتخاذ مي كرد. تابستان گذشته
به اين كشور هشدار داده شد كه اگر شيوه رفتار با زندانيان سياسي بهبود نيابد،
عضويت آن در شوراي اروپا به حال تعليق درخواهد آمد. حاميان دولت و اعضاي حزب
حاكم مي گويند، حضور علي اف در قدرت موجب احياي نظم و آرامش و سرازيرشدن
سرمايه گذاري گسترده غربي در صنعت نفت آذربايجان شده است.
علي اف از سال ۱۹۹۱ بعد از دو عمل جراحي قلب در آمريكا دوران نقاهت را
مي گذراند. در آوريل گذشته او هنگام ايراد يك نطق تلويزيوني از هوش رفت و
به سرعت به بيمارستاني در تركيه منتقل شد.
سه ماه بعد او پسرش الهام علي اف را به عنوان نخست وزير به پارلمان
معرفي كرد و درحقيقت همه گزارش ها درباره آماده شدن پسر براي جانشيني
پدر با راي اعتماد پارلمان آذربايجان به نخست وزيري الهام علي اف تأييد
شد.
ابتدا اعلام شد كه حيدرعلي اف در انتخابات رياست جمهوري ۱۵ اكتبر شركت
مي كند و در حقيقت با پسرش رقابت مي كند. اما هفته گذشته در
نامه اي از او نقل شد كه به نفع پسرش از رقابت انتخاباتي كنار مي رود.
آنها كه الهام علي اف را مي شناسند مي گويند، او به سرسختي و
بي رحمي پدرش نيست و مهارت و تجربه او را براي جانشيني پدرش ندارد. برخي
مي گويند كه او رهبري موقت آذربايجان را به عهده مي گيرد و بعد از
طي يك دوران گذار، قدرت را به كس ديگري واگذار مي كند. او بعد از تحصيل در
باكو و مسكو به كار تجارت در استانبول و مسكو مشغول بود. حضور او در كازينوها و
علاقه اش به قمار اكنون به يكي از نقاط ضعفش تبديل شده است. در سال ۱۹۹۴
الهام به عنوان قائم مقام «سوكار» شركت نفت دولتي آذربايجان منصوب شد و بعد
هم به مجلس راه يافت و اندكي بعد رئيس كميته ملي المپيك آذربايجان شد.
در يك سال اخير كه حيدرعلي اف دوران نقاهت را مي گذراند، الهام در اكثر
نشست ها با مقامات خارجي به همراه پدرش شركت مي كرد. ماشين تبليغات
دولتي نيز به راه افتاد و رفته رفته بيل بوردهاي جديد تصاوير بزرگ از پدر و
پسر در كنار هم را جايگزين پوسترهاي علي اف در شهرها و روستا ها كرد.
در ماه هاي گذشته خيابان هاي باكو و شهرهاي بزرگ آذربايجان صحنه تظاهرات
اعتراض آميز مخالفان و اعتراض شديد آنها به شيوه انتقال قدرت در اين كشور
بوده است.
سه روز پيش از انتخابات، دهها هزار نفر از مردم با تجمع در شهر باكو انتخابات
رياست جمهوري امروز را تضميني براي انتقال موروثي قدرت خوانده و آن را محكوم
كردند. مخالفان مي گويند علاوه بر كميته برگزاري انتخابات رسانه هاي اين
كشور هم به نفع نامزد حزب حاكم فعاليت مي كنند.
دو حزب بزرگ مخالف در آذربايجان ماه گذشته بعد از چند روز گفت وگو براي متحدشدن
و حمايت از يك نامزد واحد در انتخابات رياست جمهوري توافق كردند.
حزب جبهه مردمي بعد از اين مذاكرات اعلام كرد كه از اعتبار محمداف رهبر حزب
استقلال ملي در انتخابات رياست جمهوري حمايت مي كند.
او يكي از رقباي اصلي الهام علي اف در اين انتخابات است.
انتخابات امروز آذربايجان در سراسر دنيا باتوجه خاصي دنبال مي شود. زيرا اين
كشور بر روي ذخائر عظيم نفتي و گازي قرار گرفته كه در دنياي تشنه سوخت و انرژي
امروز محور اصلي معادلات سياسي و اقتصادي است. آذربايجان توليدكننده عمده نفتي در
دنياست و تنها نيم درصد از ذخائر نفتي دنيا را دارد. اما براساس آمار و ارقام
طي دو سال آينده ۲۵ درصد از تقاضاي روبه رشد سوختي دنيا را تأمين
مي كند. از سوي ديگر اين كشور قرار است به راه انتقالي نفت ديگر كشورهاي خزر
به ويژه قزاقستان تبديل شود. شركت نفتي بريتيش پتروليوم در آذربايجان بيش از
هر كشور ديگري كه در آن فعاليت دارد، هزينه مي كند.
شركت هاي ديگري همچون اگزان موبيل و استات اويل و توتال هم تعهدات سنگيني در
آذربايجان دارند. باوجود اين همه پول تعجبي ندارد كه سرمايه گذاري غربي و
دولت هاي آنها با چشماني نگران نتايج اين انتخابات را پيگيري كنند. نامزد
مورد علاقه آنها در اين انتخابات بدون شك الهام علي اف است. زيرا هرگونه
جابه جايي ممكن است منافع آنها و قراردادهاي هنگفتشان را به خطر
بيندازد. اظهارنظر اين دولت ها در هفته هاي پيش از انتخابات آذربايجان
تنها به يك توصيه هشدارآميز براي برگزاري سالم و آزاد انتخابات محدود شده است،
واكنشي كه نوعي تأييد براي انتقال قدرت از حيدرعلي اف به الهام علي اف
تعبير مي شود.
آمريكا كناره گيري حيدرعلي اف از قدرت را موضوعي داخلي و مربوط به خود
آذربايجاني ها دانسته و خواستار انتخابات آزاد ومنصفانه شد. اروپايي ها
هم اگرچه با نرمي كمتر و تأكيد بيشتر بر ضرورت رعايت دمكراسي اما كم و بيش موضع
مشابهي اتخاذ كردند. اما روس ها چند روز پيش از انتخابات به صراحت از نامزد
حزب حاكم حمايت نمودند.
آغوش مشكلات
در حاشيه انتخابات جمهوري
آذربايجان
هركس كه امروز مردم جمهوري آذربايجان او را به كرسي رياست جمهوري
بنشانند با چند چالش عمده روبرو مي شود كه چگونگي مواجهه با آنها بر آينده
اين جمهوري تأثيري عميق خواهد گذاشت.
چالش نخست اين خواهد بود كه براي نخستين بار پس از استقلال جمهوري
آذربايجان (به جز دوره كوتاه محكوميت ايلچي بيگ) حكومت دست كم
به صورت رسمي از زير سايه سنگين حيدر علي اف اين كمونيست كهنه كار
پيشين و همكار مطمئن آمريكايي در دوران جديد بيرون مي آيد و رهبر جديد
مي بايست توانايي پركردن خلأ مرد قدرتمند اتحاد شوروي پيشين و رهبر بلامنازع
آذربايجان پس از استقلال را پر كند. توانايي علي اف براي بازي دوسويه و
متناقض در دو بافت قديمي و جديد، قدرتي اختصاصي و برآمده از ريشه هاي
بوروكراتيك وي بود كه معلوم نيست جانشين وي بتواند آن را كسب كند.
علي اف مانند ديگر همكارانش در عهد شوروي پيشين (صفر مراد نيازوف، عسكر
آقايف، نورسلطان نظربايف، اسلام كريم اف رهبران تركمنستان، قرقيزستان،
قزاقستان و ازبكستان) در سال هاي پس از فروپاشي با اتكا به طبقه حكام كه
خودساخته و بيش از سه دهه آنها را پرورده بود، در
۱۲ سال اخير در قدرت ماند.
اما از آنجايي كه رژيم وي متهم به فساد است و بوروكراسي آن شايد توانايي خدمت به
بيش از يك تن را نداشته باشد، احتمالا جانشين وي هر آنچه را كه از علي اف به
ارث ببرد، ميراث اقتدار او نخواهد بود. اگر هم الهام علي اف بخواهد
كماكان از اقتدار پدر بهره جويد از وي چهره اي ضعيف به نمايش مي گذارد و
مداخله علي اف در سياست امري غيرقانوني تلقي خواهد شد كه مخالفان از آن براي
تضعيف جايگاه الهام علي اف بهره خواهند برد.
گرفتاري دوم، جانشين علي اف در بحران قره باغ خواهد بود كه
حيدرعلي اف با پشتگرمي آمريكا و تركيه و درپي اضمحلال قدرت روسيه در دوران
منازعات داخلي و كاهش پشتيباني آن از ارمنستان توانست تا حدودي آن را به نفع خود
حل كند.
اكنون رهبر جديد آذربايجان اگر بخواهد راه علي اف را بپيمايد و از
مكانيسم هايي مانند اتحاديه امنيتي با تركيه و اسرائيل و پشتيباني آمريكا
براي پيشبرد مقاصد سياسي بهره جويد
ممكن است با واكنش روس ها و تجاسر ارمني ها روبرو شود. روسيه امروز شايد
خيلي قدرتمندتر از روسيه ۱۰ سال پيش نباشد؛ اما اولا مشكلاتش كمتر از گذشته است و
دوم اينكه براي آمريكايي ها كشور مهم تري به شمار مي رود و
آمريكايي ها نمي توانند و نمي خواهند نگراني هاي روسيه را
ناديده بگيرند.
مشكل سوم جانشين حيدرعلي اف انبوه مخالفان داخلي است كه اگر تغيير
رئيس جمهور را تغيير روش ها به شمار نياورند و به اين باور برسند
كه «فساد ادامه مي يابد» بر دامنه اعتراض ها خواهند افزود و ممكن است
دولت آينده را بي ثبات كنند. آنچه در هفته هاي اخير در تبليغات
انتخاباتي نامزدهاي رقيب الهام علي اف فرزند حيدرعلي اف ديده شد، گوياي
اين واقعيت است كه افكار عمومي آذربايجان، انتخاب الهام علي اف را كه بسيار
محتمل به نظر مي رسد، ادامه يافتن فساد تلقي مي كنند.
مشكل چهارم، جانشين علي اف تنظيم روابط با همسايگان است. جمهوري آذربايجان به
اتكا منابع نفتي و دسترسي آسان به بخش هايي از منابع انرژي خزر در
سال هاي اخيربا ناديده گرفتن نگراني هاي منطقه اي قراردادهايي
با كمپاني هاي آمريكايي براي بهره برداري از اين منابع مشترك منعقد كرده است
كه همچنان مايه نگراني است حتي قرارداد دوجانبه اي كه آذربايجان سال گذشته با
قزاقستان براي بهره برداري مشترك از منابع درياي خزر امضا كرد ازنظر كشورهاي
منطقه مانند قراردادهاي اين كشور با آمريكايي ها ارزيابي شد و مخالفت ها
و اعتراض هايي را برانگيخت، شايد همين نگراني ها باعث شده است كه برخي
محافل نزديك به الهام علي اف اين تحليل را مطرح كنند كه وي درصورت انتخاب شدن
قصد حفظ قدرت براي مدتي طولاني را ندارد و شايد دولت خود را نوعي دولت انتقالي
بداند.
اما تجربه ۱۰ سال اخير در جمهوري هاي آسياي مركزي و قفقاز (به استثناي
ارمنستان) نشان داده است كه تمايل به حكومت هاي مادام العمر و برگزاري
انتخابات با نتيجه تضمين شده «پيروزي آنكه هست» از اصول ثابت سياست و قدرت در
اين كشورهاست.
در ده سال گذشته رهبران همه اين كشورها با برگزاري انتخابات، در قدرت ابقا
شده اند و مخالفان آنها و نهادهاي بين المللي هر بار گفته اند انتخابات
اين كشورها عادلانه برگزار نشده است. و چون چنين است به نظر مي رسد
تقدير جمهوري آذربايجان بر بقاي حكومت در خاندان علي اف است و اگر اينگونه
شود از هم اكنون مي توان گفت مشكلات به روي الهام علي اف آغوش
گشوده اند.
از همشهری
بالا
بعدی * صفحة دری * بازگشت