“گردنبند
مقدس“
حكايت
روشنفكری سرگردان ، در قفسی به بزرگی ايران!
نيلوفر بيضايی
مقدمه و توضيح
كتاب “گردنبند مقدس“ ، نوشته ی خانم
مهرانگيز كار ، وكيل ، حقوقدان ، محقق و فعال زنان در سال 2002 توسط نشر باران در
استكهلم به چاپ رسيده است. خانم كار كه اگر اشتباه نكنم بمدت سه ماه و پس از
بازگشت از كنفرانس برلين در زندان حكومت اسلامی بسر برده است ، در اين كتاب به
گزارش آنچه در زندان بر وی گذشته است ، بسنده نكرده ، بلكه در عين حال بر مسند
قضاوت در مورد شرايط پيرامونی و تحليل اوضاع اين دوران نيز نشسته است. امر
قضاوت زبانی صريح و بدور از احساس گرايی ، ذهنی بی پرده ، توانايی گذاشتن خود بجای
ديگری ، در نظر گرفتن قواعد و قوانين بازی ، قدرت تشخيص حق و ناحق و در عين حال و
مهمتر از همه رعايت عدل و انصاف می طلبد.
خانم كار در اين كتاب تنها در نقش قاضی ظاهر
نمی شوند ، بلكه نقشهای ديگر از جمله مادر دلسوز، قربانی ، روشنفكر سكولار مستقل
از اصلاح طلبان حكومتي، روشنفكر وابسته به اصلاح طلبان حكومتي، متفكر، شاعر، همسر
... نيز مرتب بر روش نوشتاری ايشان تاثير می گذارند و برای همين هم امر بررسی اين
كتاب را مشكل می كند. هر نقدی بر نگاه ايشان يا يكی از اين نقشهايی كه ايشان برای
خود در نظر گرفته اند، خواه نا خواه سوءتفاهم برانگيز است .
بی پرده بگويم ، من تا كنفرانس برلين برای خانم
كارو بخصوص برای تلاش خستگی ناپذيرشان برای حقوق زنان يا بهتر بگويم در اعتراضشان
به بی حقوقی زنان، احترام زيادی قائل بودم. زمانيكه شنيدم ايشان بعنوان يكی از
سخنرانان يك كنفرانس نمايشی كه از همان ابتدا و طبق اطلاعيه ی بنياد هاينريش بل با
هدف ترويج باز شدن فضای سياسی در ايران در دوران رياست جمهوری خاتمی قرار است شركت
كنند، فكر كردم دارم خواب می بينم و تا نام ايشان را به چشم خويش نديدم،
نخواستم اين حضور را باور كنم. ايشان را بسيار هوشيارتر از اين ارزيابی می كردم كه
بعنوان روشنفكری كه مرتب بر سكولار بودن خويش تاكيد دارد، خود را وسيله ی اهداف يك
كنفرانس تبليغاتی در يك بازی كثيف سياسی كه هيچ سودی برای مردم ايران ندارد ، قرار
دهند.
من يكی از امضاكنندگان لا اقل سه اعلاميه هستم
كه از يكماه پيش از برگزاری كنفرانس برلين توسط بخشی از روشنفكران خارج از كشور در
اعتراض به نحوه و اهداف برگزاری اين كنفرانس نوشته و منتشر شد. روز شنبه كه روز بخش
سياسی اين كنفرانس بود ، من در بيرون از سالن و در فضای آزاد برای جمعي كه
از من دعوت كرده بودند تا در تجمع اعتراضی خارج از سالن سخنرانی كنم . توضيح
دعوت كنندگان به من اين بود كه بناست در محوطه ی خارجی حضور پيدا كنند و به داخل
سالن نروند ، اما زمانيكه من به برلين و به محل سخنرانی رسيدم ، بخش عظيمی از آنها
بدلايلی كه برای من در آن لحظه نامعلوم بود ، به داخل سالن نقل مكان كرده بودند.
با اينهمه در نهايت تعجب و برای همان جمع كوچك بيرون از سالن سخن گفتم. يكهفته پس
از كنفرانس برلين در دفاع از برهنه شدن اعتراضی پروانه حميدی ، بازيگر تئاتر، در
آن كنفرانس و در حاليكه او از همه سو مورد تهاجم قرار گرفته بود ، مطلبی نوشتم تحت
عنوان “تهديد ناموس ملي“ .
كنفرانس برلين باعث شد كه چهره ی واقعی بسياری
از مدعيان روشنفكری و دمكراسی برملا شود و حد و حدود شناخت و اعتقاد آنها به اين
اصول بر ملا گردد. شرايطی ايجاد شد كه ديگر در پرده گفتن جايز نبود. ديگر ميان دو
صندلی نشستن ممكن نبود. يا بايد همراهی خود را با سياست اصلاح طلبان حكومتی كه
ادعای نمايندگی مردم ايران را داشتند اعلام می كرديم و يا مخالفت خود را با اين
حكومت و هر دو جناح آن. تنها رجوعی اجمالی به نوشته ها و گفته های اين دوران كافی
است تا از ورای زيباترين جملات در وصف دمكراسی و مدرنيته به كريه ترين و عقب مانده
ترين باورهای شديدا تاثير گرفته از اسلام زدگی و آخوند زدگي كه در پس اين
واژه ها پنهان بود ، پی ببريم.
متاسفانه خانم كار كه من ايشان را بعنوان يك
روشنفكر سكولار قبول داشتم ، در اين دوران ، روزبروز بيشتر از اعتقادات خود به
سكولاريسم فاصله گرفت و حضور فكری خود را بنفع روشنفكران مذهبی انكار كرد. اصرار
مكرر ايشان بر اجرای قانون در سرزمين قوانين قرون وسطايی خود شاهدی بر اين مدعاست.
و اين كتاب يعنی “گردنبند مقدس“ بازگوكننده ی تضادها و تناقضات فكری ايشان ، يعنی
روشنفكری كه ميان اعتقاد “اصلاح“ در چارچوب موجود حكومتی و واقعيت غير قابل انكار
اصلاح ناپذيری يك حكومت قرون وسطايی در نوسان است . بررسی اين كتاب از اين مسند و
در اين ارتباط است كه برای نگارنده ی اين سطور ارزش می يابد. در عين حال من برای
بررسی اين كتاب ناچارم از كتاب ديگر نيز استفاده كنم كه در تابستان 2001 در ايران
و توسط خانم ليلی فرهاد پور در ايران تاليف شده است و “زنان برلين“ نام دارد . چرا
كه گاه آنچه خانم كار در كتاب گردنبند مقدس نوشته اند با گفته هايشان در
مصاحبه ای كه خانم فرهاد پور پس از كنفرانس برلين با ايشان انجام داده اند ، در
تناقض جدی قرار دارد. از آنجا كه خود خانم كار در گردنبند مقدس چندين بار از كتاب
خانم فرهاد پور به نيكی ياد می می كنند، يقينا ايشان نيز استفاده از منبعی كه خود
خواندن آن را توصيه می كنند، جايز خواهند شمرد.
در مورد كتاب “زنان برلين“ همين نكته بس كه بر
خلاف ادعای مولف بر “صادقانه“ بودن روايتی متفاوت از كنفرانس برلين، با استفاده از
دستور زبانی در حد فيلمهای اشك آور هندی و با هدف بی اعتبار جلوه دادن اپوزيسيون
خارج از كشور، كتابی تبليغاتی نوشته شده است كه پيش از هر چيز توهينی است به تمام
زنانی كه بنا بود بعنوان متفكر، نويسنده و روشنفكر در برلين سخنرانی كنند. تقليل
حضور اين زنان به نقش مادرانه و برجسته ساختن روابط خانوادگی آنها تنها يك خوش
رقصی برای حكومت اسلامی است و نوعی خالی كردن شانه از بار مسئوليتی كه انسان اهل
تفكر ، جدا از جنسيت برای عملكرد خود می بايست بپذيرد. بيش از اين به اين كتاب نمی
پردازم كه بر ارزش آن نيفزوده باشم.
در پايان اين پيش در آمد شايد نقل قول نخستين
ما از كتاب “گردنبند مقدس“ پايه ای باشد برای برخورد فكری با نسلی كه
نگارنده اثربدان تعلق دارد ، آنجا كه خود بدرستی می نويسد:
“ به سادگی نمی توانيم با نسلهای جوان
ارتباط كلامی برقرار كنيم. آيا اين را بايد به فال نيك گرفت يا نشانه ای
شوم از آنچه در راه است. تعريف ما از آزادی ، همان نيست كه نسل های جوان را به
خواستن بر می انگيزد. تعريف آن ها از آزادی چنان نيست كه ما به آن خو گرفته ايم.
پنداری قرن ها با هم فاصله داريم، نه سالها. جوانها با آنچه برای ما آشناست و طی
قرون به آن تن داده ايم بيگانگی می كنند. تكفير و توهين و در خفا زيستن را بر نمی
تابند. به رياكاری تاريخی كه محصول بردباری تاريخی اجدادشان است تن در نمی دهند.
آنها قصد كرده اند تا ريشه ی رياكاری تاريخی را بسوزانند. كرسی های خطابه و وعظ
دارد زير نگاه پرسشگر آنها متزلزل می شود و از پايه فرو می ريزد. جای خالی كرسی ها
را با كدام يك از يافته های انسانی پر می كنند؟“(گردنبند مقدس، ص18)
گردنبند
مقدس و حكايت سرگرداني
كتاب گردنبند مقدس با مقدمه ی مهرانگيز كار و
از لحظه ی تحويل سال 1379 آغاز می شود . در اين مقدمه مهر مادری ايشان نسبت به
دختر 16 ساله شان ، آزاده ، از همان ابتدا يكی از خطوط اصلی كتاب را روشن می سازد.
داستان “مرد ماهيگير“ را كه آزاده نوشته است و تغيير سال نهنگ به سال مار را نويد
می دهد و خط زمان و بقول خود خانم كار “زمان بی هويت“ بهانه ای می شود برای اعتراض
به تقويم رسمی و جعل هويت تاريخی و به خواننده پيام می دهد كه خاطرات تلخ يك دوره
بازگو خواهد شد. اينكه تلخی اين دوره تنها از زمان دستگيری و به زندان رفتن ايشان
آغاز می شود و يا اينكه چگونه است كه ايشان زندان سه ماهه ی خود را مبدا تاريخ تلخ
قرار می دهند، هرگز بر ما روشن نمی شود. ايشان حتما می دانند كه اولين زندانی
سياسی حكومت اسلامی نبوده اند و قاعدتا بايد بدانند كه بدليل شناخته شده بودن ،
يكی از خوشبخت ترين زندانيان سياسی بوده اند. كافی بود كه پيش از نگاشتن اين كتاب
به انبوه خاطرات زندان زنانی كه پيش از ايشان زندانی سياسی بوده اند و دوران زندان
آنها حداقل 8 سال بطول انجاميده و با وحشيانه ترين شكنجه ها همراه بوده است ، رجوع
می كردند تا متوجه شوند كه جعل زمان از زمان دستگيری ايشان آغاز نشده است. ايشان
كه كتاب خويش را با تاكيد به مهری كه به فرزند 16 ساله ی خويش دارند ، آغاز می
كنند، ای كاش لحظه ای يا در جمله ای نگاهی مهرآميز به هزاران نوجوان همسن دختر
خودشان ، به فرزندان تاريخی شان كه پيش از ايشان در همين زندانها شكنجه و اعدام
شده اند ، اشاره ای می كردند، تا روشن شود كه تاريخ قصاوت اين حكومت پيش از
زندان نيز بر ايشان روشن بوده است. اما دريغ از حتی يك اشاره!
در عوض ايشان يك صفحه و نيم در وصف و ابراز
نگرانی های مادرانه از “سرفه های اكبر گنجي“ كه گويا در حين برگزاری كنفرانس برلين
سرما خورده بوده است ، می نويسند و سه صفحه از نوشته ی خود را به دفاع از
گذشته ی آقای گنجی می پردازند:
“ ... سرفه های گنجی من را بر بال
خيال سوار كرد. به فكر واداشت. با خود كلنجار رفتم تا گنجی را كه يك
انقلابی قديمی و مخلص و مومن به نظام جمهوری اسلامی بود در يك جمله تعريف كنم. او
در نوجوانی به جريان وسيع انقلاب پيوسته و بعد دينی آن را تقويت كرده بود. شايد در
جريان تحكيم پايه های نظام برآمده از انقلاب بر شيوه های غير دمكراتيك هم صحه
گذاشته بود. نمی دانم، محتمل است چنين باشد. اما می دانم اكبر گنجی هنگام ظهور
دكتر سروش در جای پرچمدار نوانديشی دينی ، ماهنامه ی كيان را با نظرات او تغذيه
كرد و همزمان برای نشر آثار دكتر سروش و ترويج و تبليغ آن در جمع دانشجويان طرفدار
جمهوری اسلامی از جان مايه گذاشت. او پيش تر در كيهان قلم می زد و همزمان در وزارت
ارشاد اسلامی تحت نظارت محافظه كاران كار می كرد. اگر در زندگی سياسی گنجی افت و
خيز ديده می شود، بايد آن را با تحولات ژرف و وسيعی مرتبط دانست كه انقلاب ايران
را به كجراهه كشاند. اكبر گنجی و هم مسلكان او در جای وجدان بيدار شده ی جمهوری
اسلامی در دهه ی دوم انقلاب بتدريج ظهور كردند...“(همانجا، ص 38)
اينكه خانم كار چگونه در دادگاهی كه هنوز تشكيل
نشده است ، نقش وكيل مدافع را بر عهده می گيرند و حتی لحظه ای بدين نكته اشاره نمی
كنند كه در دهه ی اول انقلاب كه وحشيانه ترين كشتارهای دگرانديشان آغاز و اجرا شد،
آقای گنجی چه نقشی داشته اند و همچنين مسكوت گذاشتن نقش ايشان در وزارت اطلاعات
حكومت اسلامی و حتی در نظر نگرفتن اينكه نقش آقای گنجی در سياهترين دوران وزارت
ارشاد چه بوده است ، آيا يك كارمند ساده بوده اند يا نقش مهمتری داشته اند ، نشان
از مصمم بودن ايشان در تطهير ، آنهم بعنوان وكيل مدافع دارد. ايشان در نظر نمی
گيرند كه گذشته ی پر از رمز و راز آقای گنجی درست زمانی مورد
سوال قرار می گيرد كه ايشان در نقش مدافع دمكراسی و گشاينده ی رازها و رموز جنايات
وارد ميدان می شوند و چنان وانمود می شود كه انگار ايشان از شكم مادر دمكرات زاده
شده اند و آنهگام كه می آيند تا به ما درس دمكراسی بدهند! اگر در نتيجه ی اعتراضات
كنفرانس برلين ، بخشی از گذشته ی نه چندان دورآقای گنجی برملا نمی شد، شايد ايشان
هم داستان را به سكوت می گذراندند . چنين نقشی برای ايشان كه لااقل به دليل حرفه
ای هم كه شده بايد طرف عدل و انصاف گيرند ، آيا تاسف برانگيز نيست؟ چگونه عدالتشان
را يكطرفه بكار می گيرند و يك تنه به قاضی می روند .
“وجدان بيدار شده ی جمهوری اسلامي“ ، آنگونه كه
خانم كار آقای گنجی را می نامند را هنگام ديدار از ديوار برلين، طفلی معصوم تعريف
می كنند ، در وصف گونه های گل انداخته اش می نويسند، اما آن بخش تاريك شخصيت
نگارنده “تاريكخانه ی اشباح“ را براحتی ناديده می گيرند و بدتر از آن توجيه
می كنند و با او ابراز همدردی می كنندو البته دليل اين ابراز همدردی در طول اين
نوشته و بتدريج روشن خواهد شد.
من از زندانی بودن آقای گنجی وهمچنين از
به زندان افتادن خانم كار شديدا متاسفم و حق هيچ انسانی نمی دانم كه به خاطر ابراز
عقيده به زندان بيفتد، اما نسل من قصد دارد كه اينبار فراموش نكند و مروج رياكاری
تاريخی نباشد. هر كس مسئول گفته ها و كرده های خويش است . كسانيكه در معرض داوری
افكار عمومی قرار دارند و می خواهند بر افكار عمومی تاثير بگذراند، مسئوليتی دو
چندان و دو برابر دارند. دمكراسی با حق و در عين حال با وظيفه و مسئوليت ارتباطی
ناگسستنی دارد و آنكس كه خود را مروج دمكراسی می داند، بايد پيش از هر كس مسئوليت
پذير باشد و نه توجيه گر و بدتر از آن سفسطه گر. همراهان و همدستان جنايتهای
فاشيسم هيتلری نيز هرگز در دادگاههای پس از سقوط فاشيسم در ارتباط با “تحولات ژرف
و عظيم“ رشد جنبش فاشيستی ديده نشدند، بلكه بعنوان كسانی كه مسئول كرده ی خويشند و
در بی ضرر ترين حالتش يك عذرخواهی به قربانيان بدهكارند و نه طلبكار.
خانم كار در جايی به شرح چگونگی شركتشان در
كنفرانس برلين می پردازند و اينكه از تداراكات امنيتی پليس تعجب كرده اند و اصلا
انتظار نداشته اند كه مورد اعتراض قرار بگيرند. ايشان بخوبی می دانند كه در
سخنرانيهای مستقلی كه پيش از كنفرانس برلين و بدعوت ايرانيان خارج از كشور انجام
داده اند ، همواره مورد استقبال قرار گرفته اند ، انجا كه در مورد مسايل زنان
نوشته اند و يا بدفاع از حقوق زنان برخاسته اند ، مورد تشويق همين ايرانيان قرار
گرفته اند ، اما چگونه انتظار دارند در تركيبی (منظور تركيب سخنرانان است)
كه حاضر به شركت در آن شده اند و از اكبر گنجی تا آقای جلايی پور كه مسئول كشتار
انسانهاست ، در آن جای دارند ، در كنفرانسی كه خود ايشان از پيش می دانند هدف از
برگزاری آن چيست و بهره گيرهای سياسی دو دولت از آن مانند روز برايشان روشن است ،
مورد اعتراض قرار نگيرند.
در اينجا ناگزيريم به كتاب خود ايشان و در عين
حال به مصاحبه ی خانم فرهاد پور با ايشان رجوع كنيم تا روشن شود اهداف برای ايشان
كاملا روشن بوده است و ايشان برای كمك به تحقق همين اهداف بوده كه در كنفرانس
برلين حضور پيدا كرده اند.
در كتاب “زنان برلين“ خانم فرهادپور از قول
خانم كار می نويسد كه ايشان در ابتدا بدليل عقب بودن كارهای دفتر وكالتش ، نمی
خواسته دعوت به شركت در كنفرانس را بپذيرد و از سوی ديگر تركيب سخنرانان بنظرش
عجيب می آمده و گويا گفته است: من كه از اين دعوت سر در نمی آورم“! اما چند روز
بعد راضی می شود . خانم كار پس از اينكه دلايل برايشان روشن شده ، دعوت را می
پذيرند :
“ ... می گويند اين سفر می تواند زمينه ساز سفر
آقای خاتمی به آلمان و بهبود روابط اقتصادی ايران و اروپا شود. فكر می كنم هدف از
برگزاری اين كنفرانس هم تحكيم روابط دو دولت باشد. اگر نروم، صورت خوشی ندارد. مثل
اينكه اين رفتن به عهده ی من است و يك نوع تكليف است كه بايد ادا شود.“ ( زنان
برلين، ص 215)
بسيار جالب است ، ايشان كه به اين آشكاری بدلايل
واقف هستند ، در كتاب گردنبند مقدس ، بنويسند :
“.. بنياد هاينريش بل می گفت، می خواهيم به
افكار عمومی آلمان بقبولانيم كه اصلاح طلبان در صدد تغيير سياستهای داخلی و خارجی
بر آمده اند ؤ دادگاه انقلاب اسلامی با لكنت زبان و ايما و اشاره به ما می فهماند،
بايد شما را بازداشت كنيم تا آبی بر آتش احساسات مذهبی مردم كه جريحه دار شده و
تحت تاثير فيلم تلويزيون بر آشفته بريزيم. بنياد هاينريش بل در كار اقناع افكار
عمومی برای توسعه روابط اقتصادی دولت سبزها با ايران بود. دادگاه انقلاب خواستار
حذف دگرانديشان از صفحه فرهنگی و سياسی كشور به بهانه شفای افكار عمومي! اين وسط
ما چه كاره بوديم؟“(گردنبند مقدس ، ص 27)
آيا می توان باور كرد كه اين دو حرف را يك نفر
، يعنی خانم كار گفته و نوشته است؟ تناقض تا كجا ؟ ايشان كه دليل دعوت را پيش از
كنفرانس برلين می دانسته و وظيفه ی خود دانسته اند كه برای تحقق اين اهداف در
كنفرانس شركت كنند، چگونه در كتابی برای مصرف خارج از كشور مدعی می شوند كه از
استفاده ای كه بنا بوده از ايشان بشود، بی خبر بوده اند. آيا اين همان
رياكاری تاريخی نيست كه ايشان در مقدمه از آن سخن می گويند؟ اينكه ايشان اين وسط
چكاره بودند را خودشان بيشتر از هر كس می دانند. ايشان ، خانم لاهيجي، آقای
سپانلو، آقای دولت آبادی و خانم روانی پور بازيگران نقش دوم نمايشنامه ای بودند كه
شديدا بد و ناشيانه نوشته شده بود. بازيگران نقش اول در حقيقت همان اسلاميون
“دمكرات“ شده بودند و اينها اشانتيونی برای نشان دادن اينكه در جامعه ی اسلامی ،
روشنفكران سكولار نيز آزادند ، نظرشان را طرح كنند. خود خانم كار بهتر از هر كس می
دانند كه اين يك دروغ بزرگ بيش نيست و ايشان برای تبليغ يك دروغ به اين كنفرانس
آمده بودند.
خانم كار بطور مكرر به يكی از معترضين اشاره می
كنند كه گويا وقتی ايشان با روسری در جلسه حاضر شده اند، به ايشان نهيب زده كه
:“زنيكه، روسری ات را بردار“. اين كاملا قابل درك است كه ايشان از اين برخورد
توهين آميز رنجيده باشند و حق هم دارند. انتقاد به برخوردهايی توهين آميز از اين
دست در اينجا كاملا وارد است.
اما آنچه خود ايشان در كتابشان بدان اشاره می
كنند نيز قابل تامل است، آنجا كه می نويسند:
“ تا روز 19 فروردين 1379 بارها از سوی
پاسداران ارزشهای انقلابی به من توصيه شده بود با حجاب در كنفرانس ها ظاهر بشوم.
با آن كه به اين توصيه ها عمل نمی كردم ، اما از آن بر می آشفتم. 21 سال بعد از
انقلاب، صبح روز 19 فروردين 1379، اكبر گنجی از من قاطعانه خواست تا دست كم در
مراسم رسمی كنفرانس حجاب داشته باشم. اكبر گنجی تاكيد كرد خود معتقد به اصل آزادی
در انتخاب پوشاك است، مصلحت ايجاب می كند تا من در مراسم رسمی كنفرانس با حجاب
ظاهر بشوم، و قتی از اكبر گنجی پرسيدم، منظورت از مصلحت چيست؟ اين كنفرانس با
كنفرانسهای ديگری كه من در آنها بی حجاب ظاهر شده ام فرقی ندارد. از طرف ديگر تو
در عمل ثابت كرده ای كه مصلحت گرا نيستی و به تندروی شهره شده اي. چرا با من از در
مصلحت در آمده ای ، پاسخ داد، در اين كنفرانس حجت الاسلام يوسفی اشكوری حضور دارد.
اگر در كنار او بنشينيد و او بحث نوانديشی دينی را مطرح كند، چنانچه حجاب نداشته
باشيد، او بايد هزينه ی سنگينی بابت بی حجابی شما تحمل كند...“(گردنبند مقدس، ص
42)
پس خانم كار كه در دوران پيش از رياست جمهوری خاتمی در برنامه های
سخنرانی خارج از كشوری خود بی حجاب ظاهر شده اند ، اينك كه
به بركت وجود جنبش “اصلاح طلبي“ و برای تبليغ آن در كنفرانسی حاضر می شود ، ناچارند برای رعايت “مصلحت“ روسری بر سر كنند. بعبارت
ديگر بقدرت رسيدن اصلاح طلبان برای منافع بشری ايشان بعنوان يك زن ، نه يك پيشروی
كه يك پسروی بوده است، چرا كه پيش از آن برای جلوگيری از جريحه دار شدن احساسات
مذهبی دوستان آقای گنجی می بايست حجاب اسلامی را می پذيرفتند و اينك بخاطر “مصلحت“
! اينكه چگونه آقای گنجی به خود اجازه داده اند در اين مورد فضولی كنند و به خانم
كار تذكر بدهند كه “خواهر حجابت را رعايت كن“، با در نظر گرفتن دفاعيه ی خانم كار از آقای گنجی ، خود نشان از اين واقعيت تلخ دارد كه
روشنفكر سرگردان “سكولار“ يا مدعی سكولاريته، بجای دفاع از ارزشهای فكری خويش كه خواهان تامين حقوق تمام شهروندان است ، بعنوان
سياهی لشگر سناريوی “نوانديشی ديني“ مورد استفاده قرار گرفت يا گذاشت كه او آنها سوءاستفاده شود ، بدون اينكه كمترين سودی بنفع ارزشهای فكری خويش برده
باشد و بعبارت ديگرارزشهای فكری خويش را قربانی “مصلحت“ كرد .
داستان آنجا دردناك تر می شود كه آقای گنجی در
توجيه نقش خود بعنوان پاسدار “ارزشهای اسلامي“ ادامه می دهند:
“ ... يوسفی اشكوری اگر قرار است هزينه ای
بپردازد، بهتر است كه بابت كار بزرگی به آن تن در دهد، نه بابت بی حجابی شما. حيف
است نيروی او را كه صرف روشنگری می شود سهل و آسان فقط به علت همنشينی با يك زن بی
حجاب در كنفرانس برلين از دست بدهيم.“ (همانجا)
تعبير اين فرمولبندی اين است كه: خانم وكيل ،
آنجا كه مسئله ی حجاب طرح می شود ، شما نيز يك ضعيفه محسوب می شويد و حق يك ضعيفه
ارزش دفاع ندارد. تاسف برانگيز است كه خانم مهرانگيز كار اينهمه سال مبارزه
و دفاع از حقوق زنان را قربانی بازيهای فريبكارانه ی جناحی يك حكومت كردند و درست
در زمانی كه استقلال و پافشاری ايشان بر سر انديشه و اعتقاداتشان مهم بود، با
عملكرد خود اين ارزشها را نيز قربانی كردند. اينكه امروز آقای گنجی در مانيفست خود
از حقوق زنان حرف می زنند و تا آنجا پيش می روند كه اسلام را دينی ضد زن می خوانند
، يعنی آنچه ما سالهاست می گوييم و می نويسم را بنام انديشه ی نو به خورد خودمان
می دهند، نتيجه ی امكانی است كه بی عملی و بی هويتی خود ما به بار آورد. كسانيكه
اهميت مانيفست گنجی را در آنجا ارزيابی می كنند كه يك روشنفكر سابقا دينی به
سكولاريسم رسيده است ، ريشه های عميق فرهنگ دينی در امثال گنجی را ناديده می
گيرند. همان فرهنگی كه طبق آن اكبر گنجی به خود اجازه می دهد از مهرانگيز كار
بخواهد تا روسری بر سر كند . از منظر يك انسان واقعا سكولار ، چنين شيوه ای با
تجاوز به خصوصی ترين حريم يك زن مترادف است . بی ارزش شمردن مسئله ی حجاب در مقابل
عمليات محيرالعقول و شديدا مهمی كه آقای اشكوری بناست انجام دهند، آيا كمترين
نشانی از تغيير در منش و انديشه ی اين آقايان بدست می دهد؟
و باز دردناك تر :
“... توصيه ی اكبر گنجی را پس از ساعتی جدل و
بحث پذيرفتم. ضمنا يادآوری كردم كه ايرانيان خارج از كشور من را به گونه ديگری می
شناسند...“(همانجا)
سوالی كه اينجا برای من ايجاد می شود، اين است
كه چگونه خانم كار بارها و بارها و به حق در اين كتاب به خاطره ی معترضی كه
فرياد زد “زنيكه روسری ات را بردار“ ، بعنوان يكی از تلخ ترين خاطراتشان اشاره می
كنند ، درحاليكه از آقای گنجي به نيكی و با مهر ياد می كنند.
برای ايرانيان خارج از كشور كه خانم كار را
بگفته ی خودشان بگونه ی ديگری می شناسند و همواره شهامت ايشان را در بی حجاب ظاهر
شدن در سخنرانيهايشان ستوده اند ، آيا اين حضور يك شوك و نشانه ی يك عقبگرد نيست؟
و آن در حاليكه ايشان برای تبليغ يك پيشرفت و در ركاب روشنفكران دينی بدينجا آمده
اند !آيا اگر منصفانه بينديشند، برخورد آقای گنجی نسبت به ايشان توهين آميزتر
نبوده است؟
عمق فاجعه اما آنجاست كه خانم كار خود می نويسند:
“... روزی از روزها در دومين ماه از بازداشت
موقت، وقتی بازجو صادقی به من گفت اكبر گنجی به ما اعتراض كرده و گفته است چرا من
را با اين دو تا لائيك (منظور من و خانم شهلا لاهيجی بوديم) توی يك اتوموبيل می
گذاريد و از زندان به دادگاه می آوريد، تكان خوردم. سعی كردم به خود بقبولانم نقل
قول از نوع شگردهای امنيتی و قضايی است، می خواهند تفرقه بيندازند. با اين باور
خوش بودم كه بار ديگر از زبان همان بازجو شنيدم اكبر گنجی گفته است خانم كار حجاب
را هم به زور من پذيرفت. اين جا بود كه دل در سينه ام فروريخت. بازجو نمی توانست
دروغ گفته باشد. راست می گفت. من حسب توصيه اكبر گنجی در تمام ميزگردها روسری بر
سر داشتم. اين نكته را من، او و اشكوری می دانستيم، لاغير.“(همانجا، ص 44)
مايه ی بسی تاسف است كه خانم كار نه بعنوان يك
قاضی عادل ، بلكه بعنوان يك وكيل مدافع به حمايت از آنها می پردازند كه كمتر ميزان
اعمال قابل دفاعشان با آنچه قابل دفاع نيست در يك تعادل در دوكفه ی ترازوی عدل
قرار نمی گيرد. در جای ديگر اما در نقش مدعی العموم “اپوزيسيون خشمگين“ را بارها و
بارها متهم می كنند ، بدون در نظر گرفتن اينكه اين اپوزيسيون خشمگين از كسانی
تشكيل شده است كه قربانيان نظامی هستند كه سخنرانان برلين به قصد ترميم چهره اش در
اينجا حاضر شده بودند. “اپوزيسيون خشمگيني“ كه تا پيش از آن دل به امثال ايشان
بسته بود و اينك می رفت تا آخرين اميد خويش را به وجود مدافعين خون فرزندان،
مادران و پدران از دست رفته و شكنجه شده اش برای هميشه به گور بسپارد. اين
“اپوزيسيون خشمگين“ ، چه با نوع اعتراضش موافق باشيم و چه مخالف ، تشكيل شده از
تمامی حذف شدگان ، شكنجه شدگان ، زندانيان سياسی ، زنان زندانی كه فرزندانشان در
زندانهای يكی از وحشی ترين حكومتهای تاريخ ايران بدنيا آمده اند، فرزندانی كه
امروز در سنين نوجوانی ، دادخواهان كودكی ازدست رفته ی خويشند، كسانيكه بيشترين
بها را برای آزادی پرداخته اند ، زنانی كه در زندانها مورد تجاوز قرار گرفته
اند ، هستند. درد ديدگی دليل بر حقانيت نيست، اما در جايی كه هيچ اميدی به اجرای
عدالت نيست و دروغ معيار تشخيص حقيقت شده است ، جز فرياد زدن راه ديگری نمی دانند
. و ابتدايی ترين حق آنها اين است كه فرياد بزنند و اين دروغ را نپذيرند يا بدان
معترض باشند. اينكه كسانی چون خانم كار تصميم گرفته اند تا همراه يك جناح حكومتی
باشند ، از سرنگونی سخن نگويند و دل به آنها ببندند كه :
“... همين قانون اساسی موجود كه استوار است بر
موازين اسلامی حقوق مردم را تامين می كند، مشروط بر آن كه با تفاسير آنها از
موازين اسلامی به موقع اجرا گذاشته بشوند ...“ (ص 68)
حق طبيعی ايشان است. اما زمانيكه حضور ايشان
بعنوان نماينده ای از طيف سكولار و به بهای حذف آنها كه معتقدند در چارچوب اين
حكومت هيچ تغييری به سوی جلو ممكن نيست ، انجام می شود، نمی توانند از معترضين
انتظار داشته باشند تا خفه شوند. ايشان اما در كتاب زنان برلين می گويند كه هدف
اصلی كنفرانس ، مخاطبين اروپايی بوده اند و تعجب می كنند و قتی می بينند
اكثر شركت كنندگان ايرانی هستند. ايشان در نظر نمی گيرند كه اين ايرانيان هستند كه
نگران سرنوشت كشورشان هستند و نه اروپايی ها .
ايشان می نويسند :
“ ... اپوزيسيون خشمگين می خواست ثابت كند اصلا
ماندگاری در ايران ائتلاف با دشمن است. او نيز تعره می كشيد تا سخن فعالان ماندگار
در ايران را از هر دسته و گروه در گلو بشكند... “( ص 69)
خشم و نفرت روی ديگر عشق است و مهر و انسانی كه
از تمام اين خصايل انسانی برخوردار نباشد، انسان نيست. لازم نيست روانشناس باشيم
تا به تعريفی از روانشناسی جمع بپردازيم. در مورد قربانيان سيستمهای فاشيستی ،
زخمهای جان و روان ، هر چند مادام العمر می ماند ، اما در صورت محاكمه ی بانيان يا
لااقل اعتراف آنان به عمل كرده ، می توان اميد يافت كه با گذشت زمان اين خشم آرام
گيرد و حتی قربانيانی حاضر به بخشيدن شكنجه گران شوند. اما وای بروزی كه بخشی از
همين بانيان ديروزی ، بدون هيچگونه ابراز پشيمانی به هيبت پرچمداران آزادی و حقوق
بشر در آيند . خشم در عين حال نشانی از ترس نيز با خود بهمراه دارد. خانم كار گويا
متوجه نيستند كه شكنجه ديدگانی كه می بينند آقای جلايی پور با همان زبان آشنای
پاسداران الله و با همان لهجه ی لاتی ، آقای گنجی با همان ته ريش و لحن آمرانه و
آقای اشكوری با همان“ عبا و عمامه “ كه بنامش فرمان قتل بسياری صادر شده
است و خانم كديور با همان ظاهر خواهران زينب گشت ثارالله بعنوان نويد
دهندگان و آموزگاران دمكراسی وارد ميدان می شوند، خشم برانگيزند. خاطرات و
خطرات بيشماری را در ذهن بيدار می كنند كه تبعيديان سالها وقت لازم داشته اند تا
به خود بباورانند كه از آنها فرسنگها فاصله دارند و خطری تهديدشان نمی كند.
اينكه ايشان سالها در كنار اين آقايان و خانمها زندگی كرده اند و به آنها عادت
كرده اند و حتی حاضرند در كنار آنها و بعنوان پشتيبانشان در جايی ظاهر شوند، با
تجربه ی بسياری از تبعيديان كه بخشا هنوز كابوس هيبتهای وحشتناكی از اين دست را كه
تداعی كننده ی توهين و تحقير و مرگ و شكنجه هستند ، می بينند، مسلما تفاوت
اساسی دارد.
شايد ايشان اين اصطلاح را شنيده باشند كه در
لحظاتی از زندگي “مهم نيست كه چه چيزی گفته می شود ، مهم اين است كه چه
كسي آن را می گويد“ . حرفهای زيبا و همگان پسند را هر انسان مبتدی در
امر سياست نيز می تواند بگويد . اما مهمتر از آن در شرايط كنونی ، هويت آن كسانی
است كه اين حرفهای زيبا را می گويند با توجه به شناسنامه ی سياسی و اجتماعی شان .
برای همين هم در ايران كنونی ، مردم به هيچكس اعتماد ندارند. شناسنامه ها همه تيره
است . هر كس در جايی وا داده و پرنسيبهايی رازير پا گذاشته است. و اين نتيجه ی
طولانی شدن دوران زندگی در سايه ی ديكتاتوری است . انسانهای بی پرنسيب با هويتهای
مجهول قابل اعتماد نيستند، حتی اگر رازهايی را بر ملا سازند. اعتبار را می شود كسب
كرد ، اما حفظ آن ساده نيست و برای هر شخصيت سياسی ، اجتماعی و فرهنگی ، هر روز
آزمونی است . ما ديگر قهرمانان ابدی نداريم . تجربه ی تاريخی به ما نشان داده كه
“قهرمانان“ نيز همان نقاط ضعف و قدرت را دارند كه ديگران ، حتی گاه بهايشان بسيار
ناچيز تر از عادی ترين مردمان است.
خانم كار در شرحی كه از بند عمومی زنان می
دهد، از زنی “شرور“ می نويسند، كه با مردان زندانی از طريق منفذ دستشويی حرف
می زده و آنها را عاشق خود می كرده است و رفتار زن را اينگونه تفسير می كنند :
“... هر چه بود رفتار اين زن، اعلام جنسيت و
خواهش تن در قفسی بود كه توی غذاهای آن موادی می ريزند تا غريزه ی جنسی را در
زندانی سركوب كنند...“ (ص 120)
چند سطر پايين تر می نويسند:
“... يك زن ايرانی كه می خواست با لخت شدن در
جلسات كنفرانس به حجاب اجباری در جمهوری اسلامی اعتراض كند با شورت و پستان بند،
روسری به سر توی جمعيت می خراميد. خندان خندان خود را به سخنرانان كه از ايران
آمده بودند نزديك كرد. در برابر ما رژه رفت. كاظم كردوانی داشت پشت تريبون حرف می
زد، ناگهان چشم هايش روی او ثابت ماند. اين نگاه در فيلم كنفرانس برلين به روشنی
با آدم حرف می زند. نگاه مردی كه به برلين آمده بود تا از محنت روزگاری كه در
ايران گذرانده بود و از كورسوی اميدی كه از روزنه های اصلاحات به تاريكی تنيده بود
سخن بگويد ناگهان با پيكر برهنه زنی كه او را به مسخره می گرفت گره خورد. اين لحظه
ی تاريخی روی فيلم كنفرانس برلين ثبت شده است. در آن هنگام، حجت الاسلام يوسفی
اشكوری در ميان تهاجم شعار و اعتراض و فحش اپوزيسيون خارج از كشور تند تند حرفهايی
را كه دلش می خواست به گوش ايرانيان مقيم برلين برساند روخوانی می كرد. سرش پايين
بود. عرق می ريخت و پشت تريبون خود را سر پا نگاه می داشت. چند مرد دور او حلقه
زدند. نگذاشتند زن برهنه را ببيند. از او خواستند تا روخوانی را قطع كند و در پناه
دست های آنها برود پشت صحنه...“
(ص 121)
پيش از پرداختن به اين جملات ، ناچارم به
اطلاعات غلطی كه خانم كار درشرح واقع می دهند ، اشاره كنم . اطلاعاتی از اين
دست غلط، چندين بار در اين كتاب تكرار می شوند كه ما در اينجا به اين نمونه
بسنده می كنيم. اولا برهنه شدن پروانه حميدی در هنگام سخنرانی آقای علی افشاری
انجام شده است و نه در هنگام سخنرانيهای آقايان اشكوری و كردواني. در صاقانه ترين
شكل اين روايت اشتباه ، بايد بگوييم كه احيانا مونتاژ فيلم با وصل برشهای تصويری
از كردوانی و اشكوری به لحظه ی اكسيون خانم حميدی ، جعل شده است. اما آنچه شك من
را در صادقانه بودن روايت خانم كار بر می انگيزد اين است كه ايشان شرح مراحل
دوسخنرانی را كه هر يك كمتر از ده دقيقه نمی تواند بطول انجاميده باشد ، در حالی
می دهند كه به ادعای ايشان خانم حميدی در هر دوسخنرانی برهنه بوده است. در حاليكه
عبور خانم حميدی از ميان جمعيت ، مجموعا دودقيقه بطول انجاميده است !
اينكه خانم كار احيانا بر هيجان داستان
افزوده باشند تا عمل “قبيحه ی “ خانم حميدی را “قبيح“تر جلوه دهند و در عين حال
فرصتی بيابند تا شرح مصيبت آقايان اشكوری و كردوانی را مصيبت آميزتر جلوه دهند ،
ممكن ترين صورت اين حدس و گمان است. اصولا نگاه و لطف مادرانه ی ايشان به اصلاح
طلبان عزيز كرده جا به جا در كتاب حضور دارد و هر جا اين لطف مادرانه به اوج می
رسد، “اپوزيسيون خشمگين“ وحشتناكتر بنظر می رسد. شايد حرفه ايشان بعنوان وكيل و
بازی مكرر اين نقش، دليلی بر چيرگی ايشان در ايجاد لحظه های جان گداز داشته
باشد. برای يك وكيل مدافع معمولا مهم نيست كه موكلش مقصر باشد يا نه، بلكه وظيفه ی
وكيل مدافع اثبات بيگناهی موكل است.
نكته ی ديگر اينكه چگونه چشمان آقای كردوانی كه
اصلا در حين اكسيون خانم حميدی سخنرانی نمی كرده اند ، می تواند در حين سخنرانی
روی خانم حميدی ثابت بماند، امری است نامعلوم. تازه چنين نگاه ثابت مانده ای پيش
از اينكه فرصت بيابد به مصيبتهايی كه “اصلاح طلبان مبارز“ كشيده اند بينديشد ،
احتمالا از برهنگی زنی در مكانی اينچنين “مقدس“ مبهوت مانده است.
و باز نگرانی مادرانه ی ايشان نسبت به آقای
اشكوری كه در توصيف ايشان در لحظه ای كه چند مرد دور ايشان حلقه می زنند تا زن
برهنه را نبينند ، بار ديگر قهرمان نو انديشی و نوانديشان می شوند! انگار حجت
الاسلام در عمر خويش زن برهنه نديده اند و همچون جوانان نابالغ برای از راه به در
نشدن ايشان ، عده ای چشمان ايشان را می بندند . حتی جايی كه خانم كار از سخنرانی
در حال عرق ريزی آقای اشكوری و روخوانی تند تند ايشان می گويند ، با آنچه من در
لااقل سه فيلم ديده ام ، همخوانی ندارد . چون طبق شواهد تصويری موجود ، ايشان پس
از هر سه كلمه ی كشداری كه در “مورد دمكراسي“ می گفتند ، حرفهايشان با شعارهای
جمعيت قطع می شد.
آنچه برای من عجيب است ، نگاه ايشان به پديده ی
برهنگی است و بی توجهی ايشان به معنای سمبوليك برهنگی در يك اجلاس سياسي. جدا از
اينكه اين اكسيون را درست يا نادرست بدانيم، هر قدر هم كه از “باورهای مذهبي“
ايرانيان و قبح برهنگی در نزد آنها حركت كنيم ، هر قدر هم كه خودمان از هر گونه
برهنگی ، تنها نمايش “آلت جنسي“ را درذهن داشته باشيم، نمی توانيم بعنوان يك زن
مدعی دفاع از حقوق زنان ، در جايی كه خود از همان واژگان و نگاه حريص مردانه حركت
كنيم و آن را معيار تشخيص درستی يا نادرستی يك عمل بدانيم. خانم كار كه با مقوله ی
فرهنگ بيگانه نيستند، بايد بهتر از من بدانند كه درست در ايران “اسلامي“ كه
بزرگترين دغدغه و هراس حكومتيان از اشعه ی موهای زن است ، بسياری از نقاشان تصاوير
زنان برهنه را موضوع كار خود قرار می دهند كه اين خود گونه ای اعترا ض هنرمندانه
است به پوشاندن اجباری زنان در لباس مرگ . ايشان حتما در فيلمهايی كه بخشا توسط
فيلمسازان هم منطقه ی ما ساخته شده ديده يا شنيده اند ، در هر كشوری كه فشار سياسی
و استبداد هست ، برهنگی نشانی از رهايی يا آرزوی از اين فشارها را دارد. از خانم
كار با توجه به نسلی كه بدان تعلق دارند ، انتظار نمی رود كه برهنگی خانم حميدی را
مثبت ارزيابی كنند، اما لااقل انتظار می رود كه در توصيف موقعيت ، نگاهشان با نگاه
“خاله خانباجی وار“ فاصله داشته باشد و “ شورت و پستان بند “ و نمايش “جنسيت“ را
همپای با كسانی كه در نهايت بی خبری از جهان پيرامون خويش از بدن برهنه در هر
مفهومی كه بكار گرفته شود، تنها آلت تناسلی و پايين تنه را می بينند، تكرار نكنند.
ايشان می نويسند:
“... در كنفرانس برلين اين تنها نمونه ازنمايش
جنسيت نبود كه به انگيزه ی اعتراض سياسی جلوه می كرد. نمونه ديگر در رفتار مردی
تجلی يافت كه لخت مادرزاد شد. روی يك چارپايه ی بلند ايستاد تا باسن خود را كه
ادعا می كرد داغ شكنجه دارد، به تماشا بگذارد. دوربين ها توانستند در جلسات
كنفرانس برلين دو بار روی اندامهای جنسی يك زن و يك مرد زوم كنند. اندامهای جنسی
اين دو در تاريخ تحولات سياسی ايران ثبت شده است...“( ص 122)
و بعد مقايسه می كنند، عمل پروانه حميدي،
بازيگر تئاتر را با عمل زن “شرور“ در بند عمومی زندان و نتيجه می گيرند:
“... اعتراض زنی كه زندان را به هم می ريخت، با
زنی كه برهنه می شد و يك كنفرانس سياسی را در هم می ريخت از يك جنس بود. هر دو
عاصی بودند. هر دو زندانی بودند. هر دو دوست داشتند اعتراض خود را به آن نظم سياسی
كه زنانگی را تحقير می كند، در جايی ثبت كنند. جای ثبت اعتراض زن زندانی در زندان
اوين فقط همان كامپيوتری است كه موارد سوءسابقه را در اسناد سجل كيفری به ثبت می
رساند و اثر انگشت را برای حذف زن سابقه دار از عرصه حيات اجتماعی به بايگانی می
سپارد. جای ثبت اعتراض زن برهنه در كنفرانس برلين كجاست؟“(ص 123)
در
اينجاست كه لحظاتی از دلهره ی مادرانه برای وضع “اصلاح طلبان“ فاصله می گيرند و
انگار لحظه ای تعمق ، ايشان را به درك معنای اين اعتراض نزديك كرده است . چرا كه
چه بخواهند و چه نخواهند وضعيت خود ايشان به اوضاع تبعيديان نزديكتر است . عمل
پروانه حميدی ، اين بازيگر معترض تئاتر ، عكس العمل آن روسری بود كه ايشان در
ايران به اجبار زور و در كنفرانس برلين به اجبار مصلحت ديگران بر سر كردند.
مدافع حقوق ايشان بود كه با تمام جايگاهی كه بعنوان يك زن فعال و حاضر در
عرصه ی اجتماع برای خود كسب كرده اند ، از منظر آقای گنجي زنی هستند
كه دفاع از حق انتخاب پوششش ، مسئله ی جزيی است وارزش مبارزه را ندارد.
خانم كار كه پيش از زندان از امكان اصلاحات در
چارچوب موجود سخن گفته و حمايت كرده اند ، در دوران زندان و بر اثر فشارهايی كه
متحمل می شوند ، انگار متوجه عمق فاجعه می شوند. سوال اينست كه چرا پيش از اين
تجربه ی شخصي، ايشان كه زنی با هوش و تحليلگر هستند ، به اين باور شك نكرده اند.
در مورد بازجويی ها می نويسند:
“... يك خوان ديگر را پشت سر گذاشتم. آنها هر
بار برلين را فراموش می كردند و سراغ موضوع ديگری می رفتند. مصيبت پشت مصيبت مثل
آوار روی سرم می ريخت. تا به خودم می جنبيدم و يكی را سبك می كردم، ديگری از راه
می رسيد. به سادگی قابل فهم بود كنفرانس برلين دست آويزی است برای حوادث بزرگ
سياسی كه در راه است. بی ترديد اگر در كنفرانس برلين هم شركت نمی كردم، به بهانه ی
ديگری دستگير می شدم. اين يقين لحظه به لحظه، زير فشار انواع بازجويی ها ی غير
مرتبط با كنفرانس برلين تقويت می شد...“ (ص 148)
اما
تجربه ی زندان كه سالها پس از زندانها و اعدامهای هزاران هزار و در زمان
“اصلاح طلبان” ، شايد برای نخستين بار در ايشان شك ايجاد می كند و ايشان به يك هدف
ديگر كنفرانس برلين نيز اشاره می كنند :
“ در شگفتم وبسيار انديشه می كنم كه آيا ما نيز
در كنفرانس برلين می خواستيم عصيان زده ها را با كلام دلكش ديگر بار به سلول
بكشانيم، يا می خواستيم قفس را بشكنيم؟ راستی برای آنها كدام پيام را به ارمغان
آورده بوديم؟ شكستن قفس؟ اما با كدام قدرت؟ شكستن قفس نيرو می خواهد. ابزار می
خواهد. ما ابزار لازم را نداشتيم. شايد می توانستيم در وضع موجود، قفس را چند
سانتی متر گشاد كنيم، اما احتمال شكستن قفس وعده ای محال بود و غير قابل اجرا.
ساختار حقوقی و سياسی نظام جمهوری اسلامی اجازه نمی داد قفس را به ضرب اصلاحات
بشكنيم، بگونه ای كه آب از آب تكان نخورد و خون از دماغ كسی بيرون نزند ...“ (ص
207)
يا
در جای ديگر هنگامی برای “اعتراف“ مجبور به حضور در مقابل دوربين تواب سازان می
شوند، می نويسند:
“ ... اينك در بهار 1379 دوباره روبروی دوربين
فيلمبرداری سازمانهای امنيتی كشور نشسته ام. اين بار در دوره اصلاحات و در حاليكه
گفته می شود دار و دسته آدمكش ها را از نظام اطلاعاتی كشور بيرون كرده اند، به چشم
می بينم كه همان دار و دسته كار چرخان معركه شده اند. با چادر سياه، مقنعه ی سياه،
جوراب و شلوار كلفت و سياه به دوربين علی لاريجانی زل زده ام ...“ (ص 201)
هر
چه با پايان كتاب نزديكتر می شويم، زبان خانم كار صميمانه تر و در عين حال صادق تر
می شود. خانم كار بعنوان روشنفكری كه قاعدتا می بايست از همان آغاز و با وجود
شناختی كه از ساختارهای قدرت در جمهوری اسلامی داشت، از اصلاح ناپذير بودن اين
حكومت با خبر می بودند، تا پيش از به زندان رفتن و با وجود “غيرخودي“ بودن، مانند
بسياری ديگر به اين اشتباه بزرگ تن داد كه از ارزشهای اعتقادی خويش ، بعنوان يك
فرد لائيك ، بنفع طرح خواسته های اصلاح طلبان حكومتی بگذرد و حد خواسته های خويش
را در حد خواسته های آنها كه چه “اصلاح طلب“ و چه “محافظه كار“ تنها تضمين ادامه ی
حياتشان و سودشان در ماندن ساختار موجود است و برای خوش كردن دل مردم ، گهگاه
دريچه ای را می گشايند و به اراده ی خود هر گاه خواستند و “مصلحت نظام“ را در خطر
ديدند ، باز آن را می بندند، تقليل دادند.
خانم كار در كتاب “گردنبند مقدس“ از واقعيت
خويش آغاز می كنند و عمل زندگی و تجربه ی زندان ايشان را به واقعيت عريان ديگری
نزديك می كند . اينجاست كه مفهوم “عصيان“ را از نزديك حس می كنند. آن بخش
روشنفكری سكولار كه به تئوری اصلاح از درون دل بست و بعنوان ابزاری توسط روشنفكران
دينی مورد استفاده قرار گرفت ، با تجربه ی دوم خرداد بار ديگر نشان داد كه از
تجربه انقلاب 57 درس نگرفته است و يكبار ديگر افسار خويش بدست مذهبيون سپرد . اين
است حقيقت تلخ.
تكرار نقل قول آغازين در پايان اين مطلب ،
اكنون است كه معنا می يابد:“ ... تعريف ما از آزادی ، همان نيست كه نسل های
جوان را به خواستن بر می انگيزد. تعريف آن ها از آزادی چنان نيست كه ما به آن خو
گرفته ايم. پنداری قرن ها با هم فاصله داريم، نه سالها. جوانها با آنچه برای ما
آشناست و طی قرون به آن تن داده ايم بيگانگی می كنند. تكفير و توهين و در خفا
زيستن را بر نمی تابند. به رياكاری تاريخی كه محصول بردباری تاريخی اجدادشان است
تن در نمی دهند. آنها قصد كرده اند تا ريشه ی رياكاری تاريخی را بسوزانند. كرسی
های خطابه و وعظ دارد زير نگاه پرسشگر آنها متزلزل می شود و از پايه فرو می ريزد.
جای خالی كرسی ها را با كدام يك از يافته های انسانی پر می كنند؟“
پاسخ اين سوال در خود آن مستتر است. مهمترين
يافته ی نسل آينده اين است كه آزادی را بی قيد و شرط و بدون “اگر“ و “مگر“ می
خواهد و بر سر آن حاضر به معامله نيست . چرا كه می داند ، آنچه می خواهد
“دمكراسی “ است و اين تنها در صورت سوختن ريشه هاي “رياكاری تاريخي“ است كه
ممكن می شود. رويكرد اين نسل بدين سوست . ديگر فرصتی برای از دست دادن باقی نمانده
است.
22 آوريل 2003
بالا
بعدی * صفحة دری * بازگشت